«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 6,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan ilə fars deyimi Atropaten ayrı-ayrı dil zəminində yaranaraq,
ayrı-ayrı anlam daĢıdığı kimi, onların coğrafi tutumu da fərqlənirdi. Belə ki, I Xosrovun vaxtında Azarbazqanın tərkibinə Ərməniyə, Ġberiya, Aran, Balasakan, Sisakan, Muğan, Deyləm və sair əyalətlərlə bərabər Atarpat- kan da daxil idi. Hələ I ArdaĢir çağında bütöv bu əyalətlərin hökmdarı 125 Ola bilsin ki, Atropatın özəl adı Arsaq imiĢ, çünki Madaya öncə fars Oksidarı caniĢin təyin edən Ġskəndər sonra onu Arsaqla əvəz edir və bu çağda (m.ö. 328-də) həmin vəzi- fədə Atropatın adı çəkilir. Bir neçə əsr sonra Strabon hakimiyətdə hələ də Atropatın və- rəsələri olduğunu qeyd edir, bu çağlarda isə Arsaq sülaləsi hakimiyətdə idi. 126 Strabondan üzübəri Azərbaycan xoroniminin etimologiyasından danıĢan yazarlar bu adın «Atropata məxsus olan (torpaq)» anlamı daĢıdığını söyləyərkən, əslində Azərbay- can adının deyil, Atropatkan adının etimoloji yozumunu vermiĢlər (AT, 1999, 269-270). 127 Strange, XI bölmə, 159. 114 Azarbazqan-Ģah adlanırdı. 128 Göründüyü kimi, Atropatenanı da içinə alan Azərbaycan daha geniĢ siyasi-inzibati və etnik-coğrafi anlam daĢımıĢdır. 129 Öncə titul kimi yaranan atropat sözünün sonralar antroponim kimi iĢlənməsi təbiidir. Lakin məsələ burasındadır ki, bu söz də türkmənĢəli od sözündən yaranıb, çünki hind-iran və slavyan dillərində «od» anlamlı iki söz vardır; bunlardan biri hindavropamənĢəli *oqnis//*eqnis, o biri isə türkmənĢəli *ot sözü ilə yaranmıĢ atar//adur sözüdür. 130 Bu söz pəhləvi dilində ataxĢ «od» formasını alıb, bumeranq söz kimi atəĢ Ģəklində azər dilinə qayıtmıĢdır. 131 Yuxarıda «azər boyu» anlamı daĢıyan azərbi sözünün tərkibində «azər» etnonimi və ĢəkilçiləĢmiĢ «bi» sözcüyü olduğunu demiĢdik. Ġndisə azər etnoniminin etimologiyasını açmaq üçün hansı anlamda iĢləndiyini, tərkibində hansı sözlər olduğunu, hansı fonetik variantlar üzrə dəyiĢdiyini m.ö.VIII - m.s.VIII əsrlər arası qədim qaynaqlarda gözdən keçirək: Azari Ģəhəri - m.ö.VIII əsr, Urmu gölü ilə Kərkük arasında (Asur qaynağı) 132 128 АСЕ, I. 1970, 110; Ибн Хордадбех, 61, 106. 129 Azər Beqdelinin (XVIII) Tehranda nəĢr olunan «AteĢkede-yi Azər» əsərində Ərməni də içinə alan Azərbaycanın əski və sonrakı hüdudları daha geniĢ verilmiĢdir (ИГА, 120). 130 Birinci «od» anlamlı söz əksər hindavropa dillərində iĢlənmiĢdir: het aqnis, latın iqnis, qədim hind aqníĢ, əski slavyan oqni, latıĢ uqnus (Фасмер, III, 1971, 118); Ġkinci isə otaq, ocaq (otcaq), odun sözlərinin kökündə duran və monqol dilində «od Ģahzadəsi, odu saxlayan sonbeĢik, kiçik oğul» anlamında iĢlənən *odçiqin (od tiqin) və odqan (od xan) deyimlərində görünən türkmənĢəli od (ot) sözüdür (ЭСТЯ, I, 483-484). Göründüyü kimi, özbək dialektində «ocaq qalamaq» anlamında adır Ģəklində qalan və fars-pəhləvi yazılarında ādur «od», Ādurān Ģāh «od Ģahı» («Karnamaq», XI, 20-21), ātar «od» («Avesta»), qədim hind dilində ảtharvā «od kahini», «atəĢpərəst maq», slav- yan dillərində vatra «od» sözlərinin kökündə duran ot/od sözü yalnız türk boyları ilə sıx təmasda olmuĢ hindiran və monqol dillərində iĢlənir.Ola bilsin ki, sumercə GünəĢ tan- rısı d Utu da türklərlə təmasın nəticəsidir.A.R.Zifeldt-Simumyaqinin atar sözünü «od» yox, «kiĢi(lər) xalqı» anlamında etnonim (at-er) sayması maraqlı fikir olsa da, onun atarpat tərkibində etimoloji yozumu gerçəkliyi əks etdirmir (Зифельдт-Симумяги 1928, 125). 131 Azərbaycan adının sinonimi kimi, Azərabadqan, AzərqoĢesp, Azər yurdu ifadələrini Firdovsi «ġahnamə» əsərində bu misralarda iĢlətmiĢdir: «Царь мчится с дружиной в Азерабадган», «Мол, к Азергошеспу царь двинулся в путь», «Лишь только Бехрам в край Азера ушел» (Фирдоуси. «Шахнаме», V. 13068, 13071, 13073). Firdovsi Adur ayını da Azer Ģəklində verir (V.10147). Görünür, fars dilində ateĢ ilə yanaĢı iĢlənən ata // adur sözü sonralar azər ilə əvəzlənmiĢdir. 132 SAA, vol. V. 166, r. 1-9: |