«Doqquz Bitik» sırası

Qaib Nazar-bəy atalık (saray) as 
Xürrəm-bəy Hacı pərvanəçi as 
Mahmud-bəy katağan as 
Məhəmməd Hakim-bəy mirzə as       
Teleutların tört as, altayların baylak as tirəsi, qırğızların kuzuquna-
azık (asık), börö-azık boyları, baĢqord-katayların tərkibində as, assı böl-
məsi və karaçay-balkarların as adlanmasından bəhs edən R. Q. Kuzeyevə 
görə,
 
az/as
 
köklü  etnonimlər  Uraldan  Altaya  qədər  yayılmıĢ,  Qafqaz  və 
                                                 
138
 Ъялилов, 1975; 1986; 1988, 122-124; Azər xalqı, 2000, 10-14, 169-172;  
139
 Azər xalqı, 2000, 33. 
140
 Кайдаров-Койчубаев, 1971, 47;  
Дониѐров-Йỳлдошев, 
1989, 31-32. 
141
 «Hia Armenia er Capadocia, þar nest Asia land»  (ДГС, 1986, 61). 
142
 ОСА, 1978, 20; Buradakı ad-titul-soyadı düzümü bu Ģəxslərin as boyundan olduğunu 
aydın göstərir. Kökündə az/as etnonimi olan Az, Aza, Azay, Azaq, Azər, Xəzər adlarının 
qədim çağlardan antroponim kimi iĢləndiyini də görmək olur: Aza (Manada), As-paruk, 
As-tarkan, Azər, Xasar (Cingiz xanın qardaĢı), Azər ibn Nəbih ibn Məhacir (X əsr, ġəki 
xanı). Aydınoğlu bəyi I Umur öz qızlarına Azər-mələk, Gürcü-xatun adları qoymuĢdu.  

---

 
119 
Krımda əks olunmuĢdur.
143
 A.Vamberi özbəklərin 32 əsas boyu sırasında 
as boyunu da qeyd etmiĢdir.
144
  
M. Z. Zəkiyev, L. S. Tolstova, Ġ.
 
M.
 
Miziyev,
  
C.
 
Cəfərov və baĢqaları 
bulqar
 
(tatar),
 
baĢqord,
 
özbək,
 
qazax,
 
qırğız,
 
altay,  qaraçay-balkar,  türkmən 
və azər xalqlarının soykökündə az~as boylarının iĢtirak etdiyini göstərən 
qaynaqlardan  yüzlərlə  örnək  vermiĢlər.
145
 Orta  Yenisey  yaxasında  Askiz 
(as-kiĢi)  və  baĢqa  arxeoloji abidələri tədqiq edən  E.  B.
 
Vadetskaya abidə-
lərin  bulunduğu  əski  yeradının  dəyiĢdirildiyini  qeyd  etmiĢdir:  Toqıs-As 
ulusu  (Yefremkino),  As-oçak  ulusu  (Beltır).
146
 Ümumiyətlə,  As,
 
Asər  və 
Azər
 
/
 
Xəzər adlı  qədim toponimlərin  yeni  adlarla dəyiĢdirilməsi  faktları 
çoxdur. Son əsrlərdə təkcə Anadoluda onlarla Xəzər adı yeni adlarla əvəz 
olunmuĢdur.
147
 Aral  gölünün  doğusunda  III-IV  əsrlərdə  dağıdılmĢ  Cedi-
Asar, Unqırlı-Asar, Altın-Asar, Baybolat-Asar Ģəhərləri olmuĢdur.
148
 Azər-
baycanda  az/as  boyadı  ilə  yaranan  etnotoponimlər  hay-erməni  dilindəki 
tarixi qaynaqlarda da geniĢ yer tutur.
149
 
Göründüyü kimi, tört-as, ceti-as (yeddi-as), toqıs-as, caman-as, kızıl-
as,
 
kataqan-as, baylak-as, kenqer-as,
 
as-saray, as-alan, as-quĢçu və sair boy, 
boybirliyi içində yayılmıĢ asların qədim türk soylarından olması heç bir 
Ģübhə doğurmur. BaĢqord, bulqar (tatar), qaraçay-balkar, altay, qazax, 
qırğız, özbək, türkmən və azər xalqlarının
 
soykökündə
 
iĢtirak edən as 
boyunun birbaĢa kas-bi (kaspi), az-aq (qazax), az-kiĢi, az-ər (azər/xəzər) 
                                                 
143
 As, Ass, AĢa, OĢ, Asa, Ası, Assa, Talas (tala-as), Asar, Asnas, Yası, Assı, Asılı, Assı-
Corakçi, Temes-Ass, Biyuk-Ass (Кузеев, 1974, 228-230). 
144
 Вамбери, 1874,  302. 
145
 Толстова, 1971;  Мизиев, 1986; 1990; Закиев 1995; Azər xalqı, 2000; Зякиев, 
1998;  Ъялилов, 1988 а; 1988 b; Ъяфяров, 1999.  
     Azərbaycanda qədim as boyunun doğu  və quzey ölkələrə, özəlliklə quzey-batı  yöndə 
miqrasiyası, orada german boylarına qarıĢıb əriməsi, Norveç konunqlarının as soyundan 
törəyən kralları və bu soyun Asar//Azar (Azərbaycan) ölkəsindən getmə tarixi haqqında 
məĢhur səyyah-alim Tur Heyerdalın fikirlərini sonrakı bölmədə verəcəyik. 
146
 
Вадецкая 1986, 176.  
147
 Azər xalqı, 2000, 31. 
148
  ЭИАСА, 95-96. 
149
 Az, Aziar (azər), Azax, Azaklar, Azmana, Aza, Azalı//Azalu, Azanlı, AĢağı Aza,
 
Verin 
(yuxarı)  Aza,  Azərəhmədli,  Azbuğa/Asbuğa,  Az-kala,  Az-pinar  (az  bulağı),  Asilar,  Aslı, 
Askara, Asman, Asnı, Aspakan, Aspek, Azai-Ģen (az yurdu), Asiatspor (as çuxuru), Asi-
atsor (as dərəsi), AĢtarak və sairə (Хоренатси, 1858, 335-339;  ETL, 1986). 

---

 
120 
etnonimlərinin  kökündə  durması  və  bu
 
etnonimlərin
 
çox
 
geniĢ
 
areala
 
ya-
yılması
 
bir
 
daha
 
göstərir ki,
 
as/az boyadı prototürk çağında yaranmıĢdır.  
Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, Atropaten adını Strabon yal-
nız bir  yerdə Atropat (΄Αηροπαηηζ) adı  ilə əlaqəli sayır, Atarpatkan adı 
da  «od-ər» (atar) modelində
 
düzəlib
 
«atəĢ qoruyan»
 
(atar-pat)
 
anlamlı
 
titul
 
əsasında  pəhləvi-fars
 
dillərində  yaranıb  fars-hay
 
qaynaqlarında  görünür. 
Azərbaycan
 
adı
 
isə
 
«azər
 
boyu»
 
(az//xəz-ər)
 
və
 
«azər
 
boyları»
 
(azər-bi) et-
nonimi əsasında yaranmıĢ və müxtəlif dilli qaynaqlarda əks olunmuĢdur: 
atar (od-ər) 
+
 pat 
+ 
kan 
 = 
Atarpatkan
  > 
Atrapatkan 
azər (az-ər) 
+
 bi 
+
 qan 
=
 Azərbiqan 
> 
Azərbaycan
 
Beləliklə, qarĢımızda iki müxtəlif mənĢəli xoronim vardır. Ġrandilli 
mühitdə  yaranıb,  yalnız Urmu  hövzəsini əhatə  edən  «Atropatın  yurdu» 
anlamlı