«Doqquz Bitik» sırası

Kuban, bəzi türk boyları Ġtil çayadını ayrılıqda çay anlamlı söz kimi iĢlə-
dir,
 
yəni
 
kur,
 
kan/xan,
 
itil/edil,
 
kuban
 
sözləri
 
«çay»  anlamlı  apelyativə 
çevrilir.  Azər  türklərinin  dilində  axarsu,
 
bataqlıq, dəniz və göllərlə bağlı 
iĢlənən bir sıra apelyativ sözlər baĢqa türk dillərində də özünü göstərir.
154
 
Belə etnohidronimlər digər türk bölgələrində olduğu kimi,
 
Tatarıstanda da 
geniĢ yayılmıĢdır: Bolqar yılqası, Kıpçak yılqası, Bəcənə yılqası, Koman 
yılqası.
155
 Bunların  çoxu  prototürk  və  protoazər  dövründə  yaranmıĢdır: 
sub (su), özən (üzən), çay (say), saz, dəniz, göl, qol, bulaq, balıq, axar, 
arıq (arx), aĢar, taĢar, atar, basar,
 
sel.
  
Bəzi
 
türk
 
dillərində
 
fərqli
 
apelyativlər
 
də
 
vardır:
 
oğuz boylarında
 
çay,
 
özən
, 
bəzi
 
qıpçaq dillərində kem, yılka (azərcə cılxa).
 
Bəzi apelyativlərdə 
dillər  üzrə  irmaq (azər),  yermak  (tatar),  sirma  (çuvaĢ)  və  üzən-uran  kimi 
fonetik  variantlar  ortaya  çıxmıĢdır.  Azər  dilində  qalmayan,  lakin  baĢqa 
türk  dillərində  saxlanan  «su  anbarı»  anlamında  tatar  dili  və  dialektlərində 
biya, bua, buy və Bi-küle (Bi gölü), baĢqord və kumuk dilində bıya, buv-
qan.
156
 Qədimdə  Urmu  hövzəsində  Buya  çayı  vardı.
157
 Ömrünün  son  on 
ilini  qədim  türk  onomastikasının  öyrənilməsinə  sərf  edən  və  bu  sahədə 
çox  dəyərli  kitablar  yazan  Qiyasəddin  Qeybullayev  Tatarıstandan  Amur 
çayına qədər onlarla Bia adlı çay və  gölün adını çəkəndən sonra, doğru 
olaraq, mənĢəcə türk sözü olan Van gölü adının qədim urartu dilində Bia-
ini formasından yarandığını yazır.
158
 
«Su»
 
sözü
 
haqqında
 
çoxlu
 
fikirlər söylənmiĢ, məqalə yazılmıĢdır. Bu 
yöndə  yazılan məqalələri təhlil edən A.Tietze qeyd edir ki, sözün qədim 
forması sub Ģəklində olmuĢdur.
159
 Bu qədim prototürk forması özbək,
 
ku-
muk,
 
noqay
 
dillərində  və  bəzi  azər  deyimlərində  suv  Ģəklində  qalmıĢdır: 
suvarma (suv-ar-ma), suvaq (suv-aq), suvat (suv-at).
160
 Ön Asiyada su sözü 
                                                 
154
 Boğaz, ağız, burun, dirsək, qol, yaxa, baĢ, ayaq, göz kimi bədən üzvlərini bildirən 
sözlər  və  digər  əlamət,  keyfiyətlə  bağlı  sözlər:  qanlı,  sulu,  quru,  bulanıq,  duru,  qara, 
sarı, ağ, qırmızı, soyuq, isti, ayırıc (ayrık, adır), qotur, duzlu, südlü, Ģor, acı, turĢ, sızqa, 
gur, bataq və s. 
155
 Гарипова, 1991. 
156
 Eyni qaynaq,  30,  32,  50,  63,  74.  
157
 АВИИУ, 49 (6).  
158
 ЕАМТИЛ, 71-72. 
159
 Tietze, 1971, 29. 
160
 Ъялилов, 1988, 148. 

---

 
123 
sumer, urartu dillərinə, doğuya gedən türklərdən isə çin, koreya və yapon 
dillərinə keçmiĢdir.
161
  
Ömrünün
 
son
 
illərini
 
azər
 
türklərinin  qədim  tarixini  mixi  yazılarda 
tədqiq edən elamĢünas alimimiz Y. B. Yusifov m.ö. III minilin ortaların-
dan I minilin ortalarına qədərki dövrü əhatə edən qaynaqlarda  Ġkiçayarası 
ilə Urmu  yaxalarında  yaĢamıĢ  «Su xalqı» haqqında gərəkli bəlgələr əldə 
etmiĢ
 
və
 
etnonimin
 
cəmlik bildirən -bi Ģəkilçisi ilə iĢlənən su-bi