«Doqquz Bitik» sırası

 
/
 
sum-bi
 
/ 
suv-bi variantlarını elmi dəqiqliklə Ģərh etmiĢdir.
162
 A.
 
Ġ.
 
YaĢĢenko Kursk 
vilayətində  Sula,  Suca  çayadlarını  qədim  türk  dövrünə  aid  edir,  coğrafi 
terminologiya üzrə tanınmıĢ uzman sayılan E.
 
M.
 
Murzayev isə  yazır ki, 
«geniĢ  Avropa  və  Asiya  məkanında  ikinci  tərəfi  su  sözü  ilə  iĢlənən  Ka-
rasu
, 
Sarısu,
 
Ulusu,  Kızılsu,  Aksu,
 
Tuzlusu,  KaĢkasu,  Koysu,
 
Adılsu kimi 
hidronimlər tükənməz saydadır».
163
  
Mixi yazılarda
 
ĠD
 
determinativi ilə verilən hidronimlər
 
sırasında
 
su
 
sözü ilə iĢlənənlər də vardır. Boğazköy het mətnlərində SuvamaĢi, SuvaĢ-
Ģuva,
 
Suvanta,
 
Suvatar,
 
Zuvaxu
 
coğrafi
 
adlar  da
 
diqqəti  çəkir.
164
 Ayrılıqda 
id
Su  apelyativi  m.ö.  IX  əsrdə  asur  yazısında  çayadı  kimi  qeyd  olunmuĢ-
dur:
 
«Sua çayını keçib Dəclə çayına tərəf yol aldım».
165
  
Görünür, zaman keçdikcə sub sözündə son samit sub > suv // sum və 
sub >sup kimi fonetik inkiĢaf qanunlarına uyğun m~v~p  samitlərinə keç-
miĢ, sonralar sup variantı ilə iĢlənən sper (suber) etnonimi də ortaya çıx-
mıĢdır. Bu
 
variantlı apelyativ Urartu yazılarına görə qədim *Quru-sup 
(quru-çay) toponimində görünür: 
URU
Gurrusupa toponimi Urmu gölündən 
doğuda müasir Quru-göl hidronimi olan bölgədə qeydə alınmıĢdır.
166
    
                                                 
161
 Sumerlərin Su tanrısı Enkidu, onun məbədi-evi isə Abzu (*Eb-Su) adlanırdı, akad di-
linə  də
 
Apsu
 
Ģəklində
 
keçmiĢdi.  Yerli  türk  boylarından
 
urartu
 
dilinə  sızıb
 
«dəniz»,
 
«göl»
 
anlamında
 
iĢlənən
 
sue~tsue
 
sonralar
 
hay
 
dilinə
 
tsov
 
formasında keçmiĢdir. Koreyaca su, 
çincə  Ģuy,  yaponca  suy  Ģəklində  iĢlənən  «su»  anlamlı  sözləri  təsadüfi  oxĢarlıq  saymaq 
çətindir, güman ki, bunlar qədim alınmadır. Monqolca usun
 
(u-sun)
 
«su»
  
ayrı kökdəndir. 
162
 Юсифов, 1987. 
163
 Ященко, 101;  Мурзаев, 1984, 529. 
164
 Ertem 1973; Burada suv sözünə qoĢulan maĢı (baĢı), aĢuv (aĢıb), atar (atar), axu (axan?) 
apelyativləri görünür. Güney Azərbaycan və Altayda SubaĢı, Suubajı çayları olduğu kimi, 
digər  elementlər  də  türk  hidronimlərində  geniĢ  iĢlənir:  SuvaĢĢuva  (Suv-aĢub),  Suvatar 
(Suv-atar), Zuvaxu (Suv-axan). 
165
 АВИИУ,  № 23, III, 92. 
166
 ТУ, 68. 

---

 
124 
Beləliklə, bu deyilənləri gözaltına alıb, tərkibində su sözü olan qə-
dim
 
yer-yurd
 
və
 
çay adlarını
, 
bir də
 
etnonimlərdən yaranan etnohidronim-
lərin yayılma arealını gözdən keçirək: 
 
Subar.
 
Yazılı qaynaqlara ilk adı düĢən türk boyu subarlardır.
 
Sumer-
akad  yazılarında  adı  keçən  subar  boyları  indiki  Bağdad  bölgəsindən 
yuxarıda  Ġkiçayarası  ərazilərdə  yaĢadığı üçün bütün bu quzey bölgələr 
Subartu
 
adlanırdı. Bu boyadı m.ö. III minilin ortalarında çəkilsə də,
 
ölkə-
nin
 
bütöv
 
adı və subarlardan əvvəl burada baĢqa xalq adının qeyd olunma-
ması göstərir ki, subarlar burada III minildən də qabaq yaĢamıĢlar. Subar 
adının etimologiyası da göstərir ki, onların burada məskunlaĢması VII-VI 
minillərə gedib çıxır. 
Hələ
 
VII-VI  minillərdə  Dəclənin  sol  yaxalarındakı  dağlardan  enib 
axarsu
 
yaxalarında
 
əkinçiliklə
 
məĢğul
 
olan
 
boylar
 
ayrılıb
 
gəldikləri
 
«meĢə-