E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

5.3. Akseleratsiya nazariyalari
0 ‘smirlik inson shaxsining kamol topishida alohida o‘rin egallaydi. U 
inson kam olotining muhim bosqichi hisoblanadi. 0 ‘smirlik davrida g ‘oyat katta 
axam iyatga ega b o ‘lgan psixologik o‘zgarishlar ro ‘y bepadi, bolaning muayyan 
ijtimoiy turm ush sharoitida keyingi kamol topishi uchun zarur ta’lim-tarbiya 
ta’sirida barqaror, m ustahkam iz qoldiruvchi, ijobiy xislatlar nam oyon bo* ladi. 
Tadrijiy ravishda izchil vujudga kelayotgan psixik o ‘zgarishlar, shakllanayotgan 
fazilatlar va shaxsning o ‘sishi, aw alo , mazkur yoshdagi o ‘g ‘il-qizlar 
faoliyatlarining (etakchi va yordamchi faoliyat turlari: o ‘qish, mehnat va o ‘yin 
kabilar nazarda tutiladi) xususiyatiga bevosita bog‘liqdir. 0 4sm im ing boshqa 
yosh davrlaridan farqlanadigan o ‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular his- 
tuyg‘u va irodaviy sifatlarda o ‘z ifodasini topadi. 0 ‘smir kichik maktab yoshidagi 
o ‘quvchidan farqli ravishda hayotni ilk bor shaxs sifatida faol ilmiy bilishda
147

---

ishtirok eta boshlaydi, birinchi galda faqat narsa va hodisalam ing ayrim
alomatlarini emas, balki ulam ing umumiy va ob’ektiv qonuniyatlarini anglab 
yetish, tushunish imkoniyatiga ega bo‘lib boradi.
Shaxsning har tomonlama, uyg‘un rivojlanishiga m ehnat faoliyati salm oqli 
ta ’sir ko‘rsatadi. 0 ‘sm irlam ing sin f va maktab yer uchastkasidagi m ehnat fao­
liyati o ‘z mohiyati bilan zarur axborot va m a’lumotlar berib, m urakkablashib, 
ulam ing kuchiga kuch, g ‘ayratiga g 'ay rat qo‘shib, m ehnat sam arasidan, 
mahsulidan lazzatlanish his-tuyg‘ularini shakllantira boshlaydi.
0 ‘smirlik davrida ham o ‘yin faoliyati m a’lum vaqtgacha shaxsning 
kam olotida o ‘z aham iyatini saqlab qoladi. Jam oa b o ‘lib am alga oshiriladigan 
o ‘yinlar va ulam ing keng ko‘lamda o ‘tkazilishi o ‘tish davrida vujudga keladigan 
qiyinchiliklam i yengillashtirishga xizm at qiladi. 0 ‘yin faoliyati o ‘sm irda yuksak 
axloqiy his-tuyg‘ulam i vujudga keltiradi, matonatlilik, jasurlik kabi fazilatlar 
shakllanishi uchun qulay sharoit yaratadi. M azkur faoliyat o ‘sm im ing aqliy 
jihatdan o ‘sishiga, fikr yuritishiga, o ‘z his-tuyg‘usini boshqarishiga, jism oniy 
kamol topishiga turtki vazifasini o ‘taydi. 0 ‘yinning har xili bilan m ashg‘ul 
bo'lish o ‘smimi fahmlashga, eslab qolishga, biror ishni am alga oshirishdan oldin 
uni rejalashtirishga va diqqatni bir nechta o b ’ektga taqsim lashga odatlantiradi. 
Tiyraklik, tezkorlik, farosatlilik kabi muhim xususiyatlar, xislatlar ham o ‘yin va 
sport mashg‘ulotlarida tarkib topadi.
0 ‘smir kam olotga erishgan sayin uning psixik dunyosida yangi fazilatlar 
va sifatlar paydo bo‘la boshlaydi, psixikasida keskin qayta qurish sodir bo‘ladi. 
0 ‘zgarishlar uning oldiga yangi talablar qo‘yadi, bu esa o ‘z navbatida k o ‘proq 
huquq va erk beriUshini, eng a w a lo mustaqil qarorga kelish va o ‘z xulq-atvorini 
maqbul deb hisoblab am alga oshirishni taqozo qiladi. Psixik takomiHashish, 
kamolotga intilish, nisbiy barqarorlik o ‘smirlik davrining eng m uhim
xususiyatlari hisoblanadi.
Hozirgacha balog'atga erishish va jinsiy yetilishning jadallashishi 
to‘g ‘risida bir butun ilmiy nazariya mavjud emas. Shuning uchun o ‘sishdagi 
jadallashuv, y a’ni akseleratsiya bo‘yicha ham muayyan nazariya yaratilm agan. 
Ana shu boisdan har xil ilmiy asosdagi, bir-biridan farqli e ’tirozli qator 
nazariyalar paydo b o ‘lgan. Q uyida akseleratsiya m uam m osiga oid qarashlar bilan 
tanishib chiqamiz.