E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

8.2. Yetuklik davrining birinchi bosqichidagi shaxsning psixologik
xususiyatlari
Kamol topishning bu bosqichiga 28-35 yoshlardagi erkak va ayollar 
kiradilar. Yetuklik davrida odam o ‘zining barcha kuch-quwati, qobiliyati, aql- 
zakovati, ichki imkoniyatlarini o‘z kasbiga, ijtimoiy faoliyatiga, jam oat ishlariga 
to* la safarbar qila oladi. Erkak va ayollaming bu davrda mehnat va ijtimoiy 
faoliyatda muayyan tajribaga egaligi ulami istiqbol sari yetaklaydi. Yetuk 
shaxsning boshqalarga munosabati, ulami baholashi, dinamik stereotipida 
sezilarli o‘zgarishlar bo‘ladi. U endi faqat o'zining xatti-harakati uchun emas, 
balki boshqa odamlaming qilmishlari, uchun ham javobgarligini anglay 
boshlaydi, ayniqsa, hayot tajribasiga ega bo'lmagan yoshlaming o ‘z 
farzandlarining xulq-atvori, yurish-turishi uchun ham kuyadi, ularga imkoniyat 
boricha yordam berishga intiladi.
Yetuklik, kattalik, donishmandlik, rahnamolik, g ‘amxo‘r!ik, homiylik 
davridir. Boshqa yosh davrlardagi kabi mazkur davrda ham muayyan darajada 
inqiroz bo‘ladi. Bu davrda inson qanday ishlami amalga oshirishga, qaysi 
imkoniyatlardan foydalanmagani, ayrim xatolar, tushunmovchiliklar sababli, 
kolngilsizlik!ar vujudga kelganligini anglay boshlaydi. 0 ‘ziga o‘zi hisob berish 
shu davming muhim psixologik xususiyatlaridan biridir. Organizmdagi ayrim 
o‘zgarishlar, umming tez o‘tishi kishini qattiq tashvishga va iztirobga soladi. U 
bundan keyingi hayotning har bir daqiqasidan unumli foydalanishga qaror qiladi. 
Ayrim orzu-istaklarini amalga oshirish uchun jismoniy va ruhiy imkoniyatlari 
yetishmasligini anglash uning psixikasida “turg'unlik” tuyg'usini vujudga 
keltiradi. Buning asosiy sababi 33-35 yoshlarda mnemologik - attension majmua 
tubdan qayta qurilishidir. Yaxlit mnemologik - markazning mnemik (xotira) va 
mantiqiy (tafakkur) qismlarga ajralishi ro‘y beradi. Attensional holatning omillari 
saqlanib qoladi, lekin katta yoshdagi inson intellekti tarkibida xotira va tafakkur 
muhim o4rin tutadi. Biroq o‘zgarishlar uning mhiy dunyosida, kechinmalarida, 
his-tuyg‘ularida chuqur iz qoldirmaydi, yetuk shaxs xotirasida illyuzion 
xususiyatga ega bo‘lgan tasavvur obrazlari (yoshlik tuyg‘usi, kayfiyati, orzusi, 
xom xayoli) saqlanib qolaveradi.
Yetuklik bosqichida jismoniy va aqliy imkoniyatlardan to‘laroq 
foydalanish ko‘nikmasi paydo bo‘ladi. Bu hoi butun kuch-quw at, aqliy zolriqish, 
iroda kuchi, asab taranglashuvi hisobiga emas, balki muayyan ko‘nikma, malaka 
va mahorat asosida ro‘y beradi.
Yetuklikning turli davrlarida kamol topish jabhalarining o‘zaro 
munosabatini tadqiq qilgan B.G.Ananev laboratoriyasi hodimlari 29-32 
yoshiarda funksional darajaning oshishi 46,2 barqarorlashuvi 15, 8, funksional
230

---

darajaning pasayishi 38,0, 33-35 yoshlarda 11,2, 33,3 foiz, 55,5 foizni tashkil 
qilishini aniqlashgan.
Yu.N.Kulyutkin tadqiqotining natijasiga qaraganda, 30-35 yoshlarda 
diqqat 102,8, xotira 99,5, tafakkur 102,3 birlikka baravardir. Yetuklik davri fao­
liyatining mahsuldorligini o‘rgangan G.Leman uning cho‘qqisi kimyogarlarda 30 
yosh, matematiklarda 30-34, geologlar va astronomlarda 30-35 yosh ekanligini 
va o‘rtacha mahsuldorlik cho'qqisi 37 yoshda bo‘lishini qayd qilgan.
Psixofiziolog S.V.Kravkov ko'zning farqlash sezgirligi yoshga qarab 
o‘zgarishini 4 yoshdan 80 yoshgacha bo‘lgan odamlarda tekshirib, sezgirlikning 
ortishi 25 yoshgacha, sezgirlikning barqarorlashuvi 25-50 yoshgacha davom 
etishi mumkinligini aniqlagan.
3.F.Esareva oliy maktab o‘qituvchilari aqliy faoliyatining mahsuldorligi 
muammosini tadqiq qilib, nomzodlik dissertatsiyasini yoqlashni matematiklar -
26, psixologlar 32, filologlar - 34, tarixchilar — 31, fiziklar — 30, biologlar 32 
yoshda amalga oshirishi mumkinligini aniqlagan. Kamolotning birinchi 
bosqichidagi yetuk kishilarda ijtimoiy faoliyatida qamashish istagi 30 yoshda 18,3 
foiz, 35 yoshda 6,2 foizni tashkil etadi. Demak, ijtimoiy tashkilotlar faoliyatida 
qatnashish koMami torayib boradi.
Bu davrda erkak va ayollarning tafovutlari namoyon boMadi: jismoniy, 
jinsiy, ruhiy kamolotda ayollar ilgarilab kelgan bo‘Isalar, endi erkaklar oldinga 
o‘tib oladilar va bu hoi inson umrining oxirigacha saqlanib qoladi.
Yetuklik davrida ijodiy faoliyatning maxsuldorligini Z.F.Esareva quyidagi 
mezonlar bilan oMchashni lozim topadi: 1) e’lon qiiingan ilmiy ishlaming 
miqdori; 2) chop qiiingan asarlar ichida o ‘quv qo‘Ilanma, darslik va 
monografiyalaming mayjudligi; 3) ilmiy tadqiqotda yangi yo‘nalishning 
ochilishi; 4) ilmiy muammoni hal qilishda yangi usulning kashf edlishi; 5) ilmiy 
maktabning tashkil qilinishi; 6) boshqa mualliflaming ishlariga murojaat qilish va 
ilova berish miqdori; 7) o‘qituvchining ilmiy ma’lumotlaridan talabaning 
mustaqil ishlarida foydalanish ko‘lami; 8) o‘qituvchi rahbarligidagi diplom va 
dissertatsiya ishlarining miqdori va sifati; 9) o‘qituvchining ilmiy faoliyatdagi 
muvaffaqiyat mukofot bilan taqdirlanishi; 10) dotsent va professor degan ilmiy 
pedagogik unvonlarga sazovor bo‘lish kabilar.
Mazkur 
yoshda 
shaxsiy 
hayotdagi 
yutuqlar, 
g‘alabalar 
yoki 
muvaffaqiyatsizliklar kishining ruhiy dunyosiga qattiq ta’sir etadi. Natijada unda 
takabburlik, mag‘rurlik hislari paydo boMadi, o ‘zining boshqalardan ustun qo‘ya 
boshlaydi yoki, aksincha, hayot zahmatlari uning pessimist, narsa va hodisalarga 
nisbatan loqaydlik tuyg‘usini vujudga keltiradi. Lekin har ikkala ko‘rinishga ega 
bo‘lgan ruhiy holat ham oila a ’zolari, tengqurlari, mehnat jamoasi a ’zolarining 
ta’siri orqali asta-sekin muayyan yo‘nalishga tushib qoladi.
Umuman, kamolot bosqichidagi odamlar istiqbol rejasi bilan yashashga 
harakat qiladilar, voqelikka, turmush ikir-chikirlariga, tabiat, jamiyat, koinot 
hodisalariga befarq qaramaydilar, imkoni boricha hotiijamlik, totuvlik, tinchlik, 
do‘stlik, dunyo lazzatlaridan oqilona foydalanish tuyg‘usi bilan yashaydilar.