E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

PSIXOGERONTOLOCIYA — KEKSALIK
PSIXOLOGIYASI
TO‘QQIZINCHI BOB
Psixogerontologiya psixologiya fanining tarkibiy qismi ekanini ilmiy 
jihatdan S.Xoll asoslagan bo‘lsa-da, lekin bu yo‘nalishning o‘ziga xos 
xususiyatlari to‘g‘risida Mark Tulliy Sitseron (“Katta Katon yoki keksayish 
haqida” asarida), I.I.Mechnikov (“Optimizm etyudlari” kitobida), 0 ‘rta Osiyo 
allomalari donolik, donishmandlik haqidagi durdonalarida falsafiy fikr va 
mulohazalami 
bildirganlar. 
Amerikalik 
psixolog 
S.Xoll 
(1846-1924) 
“Keksayish” monografiyasida amaliy va metodologik ahamiyatga molik qator 
g‘oyalami ilgari surgan. 0 ‘sha asar keng ilm ahli ichiga tez yoyilishiga qaramay, 
uning izdoshlari birdaniga ko‘paymadi.
Yigirmanchi asming 30 - yillaridan boshlab keksalik davriga oid tibbiy -
biologik tadqiqotlaming ko‘payishi, shuningdek, inson kamolotiga shaxs sifatida 
yondashishning paydo bo'lishi psixogerontologiyaning rivojlanishiga birmuncha 
ta’sir ko‘rsatdi. Ana shu tariqa keksayishga tibbiy, ijtimoiy jihatdan yondashish 
bilan bir qatorda psixologik jabha jihatidan yondashish ham vujudga keldi va 
psixogerontologiyaning tadqiqot sohasi kengayib bordi, shu soha bo‘yicha ingliz 
iilida maxsus jumallar chiqa boshladi. Ilmiy izlanishlaming aksariyati keksayish 
davridagi odamlar shaxsining xususiyatlari, diqqati, xotirasi, tafakkuri, aql- 
zakovatiga bag‘ishlangan bo‘lib, boshqa psixik holatlar, jarayonlar juda kam 
tadqiq qiiingan. Hozir keksayish psixologiyasi ham gerontologiyaga, ham 
ontogenez psixologiyasi sohasiga taalluqli degan ikki xil ilmiy nazariya mavjud, 
vaholanki, ular o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir-birini doimo ilmiy axborot va 
ma’lumotlar bilan boyitib turadi.
Psixogerontologiya 
fanida 
gerontologiya, 
involyusiya, 
geriatriya, 
gerogigiena, geteroxronlik kabi ilmiy tushunchalar mavjud: Gerontologiya -
234

---

grekcha so‘z bo‘lib - keksayishning, keksalikning kelib chiqishi demakdir. 
Geriatriya so‘zi keksaygan inson shaxsini davolashni bildiradi. Involyusiya 
tushunchasi evolyusiyaning teskarisi boMib, o'sishdan orqaga qaytishni 
ifodalaydi. Gerogigiena - keksaygan odamning salomatligini saqlash va 
mustahkamlash 
sohasidir. 
Gerogigiena 
keksa 
odamlarda 
asab, 
ruhiy 
kasalliklarning oldini olish uchun xizmat qiladi. Geteroxronlik bir xil yoshdagi 
odamlarda ruhiy jarayonlaming turlicha (har xil vaqt va muddatda) namoyon 
bo‘lishidir.
Psixogerontologiya fanida gerontogenezning evolyusion omillari qatoriga 
I.V.Davidovskiy nasliy, ekologik, biologik, ijtimoiy alomatlami kiritadi. 
D.Bromley insonni qarish sikli uchta bosqichdan iborat bo‘lishini ta’kidlaydi: 1) 
“ishdan, xizmatdan uzoqlashish” (iste’fo) 
- 66-70 yosh: 2) keksalik (70 va 
undan katta yosh), 3) munkillagan keksalik (hasta keksalik va o‘lim) - maksimum
110 yosh. Shu bilan birga (keksayishning qonuniyatlari ham kashf qilingan, ular 
qatoriga quyidagilami kiritish mumkin: 1) geteroxronlik (har xil vaqtlilik) qonuni;
2) o‘ziga xoslik qonuni; 3) xilma-xillik qonuni.
I.V.Davidovskiy “Keksayish nima?” nomli asarida ta’kidlaganidek, inson 
50-60 yoshga to‘lganda yoki undan oshgan chog‘ida yetuklikning kechikkan 
davriga kirib keladi. Shu yoshdagi odamlaming o‘limini XVIII asrdagi 
tengdoshlari bilan taqqoslansa, ulaming yashash va mehnat qilish imkoniyati 75 
yoshgacha uzayishi mumkin. Chunki hozirgi kunda nafaqani belgilash haqiqiy 
biologik qarish yoshidan 15-20 yil ilgarilab ketgan. Bu hoi aqliy mehnat bilan 
shug‘ullangan ziyoli odamlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. I.V.Davidovskiyning 
fikricha, uzoq umr ko‘ruvchilar asosan ozg‘in, faol, harakatchan odamlar bo‘lib, 
havodan erkin nafas olishni juda yoqtiradilar, organizm faoliyatiga daxldor tinka 
quritar kasalliklardan holi boMadilar.
Tadqiqotchi P.P.Lazerev 1928 yilda umr o‘tishi bilan ko*ruv apparati 
markaziy emologiyasining xiralashuvini aytgan edi. Keyinchalik, 1967 yilda 
amerikalik psixolog Gregori bu fikmi tajribadan o‘tkazdi va inson keksayishi 
bilan retseptor apparatining optik fimksiyasi zaiflashadi, ko‘ruv sezgisi va 
idrokini xiralashtiradi, dedi. Ko‘zning rangni sezishi yoki ulg‘ayishi bilan 
o‘zgarib boradi, hatto, rangni ajratish qobiliyati sezilarli darajada pasayadi. Shuni 
alohida ta’kidlash kerakki, rang ajratish, spektr nurlarining yoyilishi Ibn Sino 
tomonidan tushuntirib berilgan, fan olamida esa bu kashfiyot Gelmgolsga qiyos 
beriladi. Ko‘rishning pasayishi geteroxron xususiyat kasb etib, spektming qisqa 
va to‘kis qismida (ko‘k va qizil rangda) aniqroq aks etadi.
Psixogerontologik nuqtai 
nazardan sezish vaqtini tadqiq qilgan 
Ye.N.Sokolov, Ye.I.Boyko, A.R.Luriyalar sezish vaqti yosh davrining 
informatsion stimul funksiyasidan boshqa narsa emas deya xulosa chiqaradilar. 
Ular sezish vaqtining egri chiziqli ko‘rsatkichlarini sxema tarzida ishlab chiqib, 
keksalik davriga xos ikkita xususiyatni chuqur tahlil qildilar. Xuddi shunga 
o‘xshash ma’lumotlar D.Birron, D.Botvinnik tajribalarida ham olingan.
235

---

Psixogerontologiyada 
keksa 
erkak 
va 
ayollaming 
psixologik 
xususiyatlarini o‘rganishda ko‘proq test (sinov) dan foydalaniladi. Testlar o ‘z 
maqsadi, mohiyati hamda tizmiga binoan bir nechta ko‘rinishga ega: 1) maqsadga 
yo‘naltirilgan, bilim hajmini aniqlovchi standart testlar - imtihon — sinov 
varaqasi; 2) insonning aql-zakovatini o ‘lchasnga moslashtirilgan aql testlari; 3) 
inson shaxsining fazilatlarini tekshirishga mo‘ljallangan testlar; 4) inson 
iste’dodi, iqtidori hamda qobiliyatining darajasini aniqlashga qaratilgan testlar.
Keksayish davrida odamlar psixologiyasini o‘rganish testlar yordamida 
amalga oshirilishi sinaluvchilarda irodaviy kuch-quw at sarflash, aqliy zo‘riqish, 
asabiy tanglik holatlarini kamaytirish uchun xizmat qiladi, tajribada vaqtdan 
tejamli foydalanish imkoniyatini yaratadi. Shu bilan birga testlar kishilarda (rang- 
barangligi uchun) qiziqish, tabiiy mayl, shug‘ulianish his-tuyg‘usini uyg‘otadi. 
Testlar bilan ishlashda vaqt cheklanganligi sababli ayrim nuqsonlarga yo*l 
qo‘yiladi, lekin ulami aynan o‘sha sinaluvchilarda muayyan vaqt o‘tgandan keyin 
takror 
0
‘tkazilsa, kamchiliklar barham topishi mumkin. Keksalar psixologiyasini 
tadqiq qilishga oid tajribalarda psixogerontologiyaning ayrim usullaridan keng 
foydalanilmoqda.