Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova
Yüklə 6,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
58 əzələnin sakit vəziyyətindəki potensiallar fərqini sükunət cərəyanı (sükunət potensialı), təqəllüs edən əzələdəki potensiallar fərqini isə fəaliyyət cərəyanı (fəaliyyət potensialı) adlandırdılar. Sükunət və fəaliyyət potensialı Toxumalarda baş verən sükunət və fəaliyyət cərəyanlarını həm bioloji, həm də fiziki üsullarla öyrənmək mümkündür. Adi eksperimentdə sükunət potensialını Qalvani təcrübələri, fəaliyyət potensialını isə Matteuççi təcrübəsi vasitəsilə öyrənirlər. 1. Qalvaninin birinci təcrübəsi (metalla) ondan ibarətdir ki, sinir-əzələ preparatına misdən və sinkdən düzəldilmiş qalvani qövsünün toxundurması ilə əzələ təqəllüs edir. 3 1 59 Şəkil 49. L. Qalvaninin birinci təcrübəsi: 1-onurğanın kaudal hissəsi və sinirlər; 2-arxa ətraflar; 3-ucları miss və sinkdən düzəldilmiş qalvani qövs. Lazım olan material və avadanlıqlar: qalvani qövsü, pinset, stimulyator, naqillər, qayçı, mantar lövhə, sancaqlar, pipet, fizioloji və ya Ringer məhlulu, pambıq, qurbağa. İşin gedişi: Gövdənin onurğa hissəsindən və ona birləşmiş arxa ətraflardan sinir-əzələ preparatı hazırlanır. Preparatın dərisini soyduqda Oma-büzdüm kələfi və ondan ayrılıb arxa ətraflara gedən sinirlər görünür. Bu sinirlərin altından qalvani qövsünün bir ucunu salıb, digər ucunu isə bud əzələlərinə toxundurduqda ətraf əzələlərinin təqəllüsü müşahidə olunur. 2. Qalvaninin 2-ci təcrübəsi (metalsız). Mioqraf üçün hazırlanmış sinir-əzələ preparatının birinin sinirini digər əzələsinin zədələnmiş səthinə toxundurduqda, həmin sinirlə üzvi əlaqəsi olan təqəllüs edir. Bu təcrübə bioloji elektrikin varlığını şübhədən çıxartdı. Məlum olmuşdur ki, sakit vəziyyətlə əzələnin səthi müsbət, daxili isə mənfi elektrik yükü ilə yüklənir. Beləliklə, potensiallar fərqi yaranır. Əzələnin sakit vəziyyətində potensiallar fərqi sükunət potensialı, təqəllüs edən əzələnin potensiallar fərqi fəaliyyət potensialı adlandırılmışdır. Lazım olan material və avadanlıqlar: mantar lövhə, şüşə lövhə, şüşə qarmaq, qayçı, pinset, filtir kağızı, Ringer məhlulu, pambıq, qurbağa. İşin gedişi: 2 sinir-əzələ preparatı hazırlanır. Bir- inin diz oynağına yaxın nəli əzələsi köndələninə mantar lövhə üzərinə qoyulur. Əzələnin kəsilmiş səthi filtr kağızı 60 ilə qurudulur. İkinci preparatın siniri və ya 1-ci preparatın öz siniri şüşə qarmaqla əzələnin kəsilmiş və salamat səthləri üzərinə atılır. Sinir əzələyə toxunan zaman onunla üzvi əlaqəsi olan əzələ təqəllüs edir. Şəkil 50. L. Qalvaninin ikinci təcrübəsi. Şəkil 51. Qalvaninin ikinci təcrübəsinin sxemi: 1-kəsilmiş əzələ; 2-sinir-əzələ preparatı; 3-şüşə qarmaq. 3. Mateuççi təcrübəsi. Bu təcrübədən görünür ki, elektrik qıcığı təsirilə təqəllüs edən sinir-əzələ preparatının əzələsi üzərinə 2-ci preparatın sinirini qoyduqda, həmin preparatın da əzələsi təqəllüs edir. 61 Lazım olan material və avadanlıqlar: stimulyator, sı- xıcı, elektrodlar, pinset, Ringer məhlulu, pambıq, qurbağa. İşin gedişi: Texniki elektrik qıcığının tətbiqilə apa- rılan bu təcrübə çox sadə olsa da, fəaliyyət cərəyanının varlığını sübut etməyin yararlı üsuludur. Şəkildə göstərildiyi kimi hazırlanmış hər iki sinir-əzələ preparatı bud sümüyü hissəsindən sıxıcıya bərkidilir. Preparatlardan birinin siniri digərinin əzələsi üzərinə qoyulur və birinin sinirinə tək-tək ritmik elektrik qıcıq verilir. Hər qıcığa qarşı 1-ci preparatın və bunun ardınca 2-ci preparatın təqəllüsü müşahidə olunur. Qıcığın sayını artırdıqda, hər iki preparat tetanik təqəllüs edəcək. Uzun müddət qıcıqlandırdıqda birinci preparat yorulur, 2-ci preparatda təqəllüs etməyəcək. Şəkil 52. Mateuççi təcrübəsinin sxemi: 1 – 1,2-ci preparatlar; 2-sinirlər; 3-qıcıqlandırıcı elektrod. Təcrübədən görünür ki, 1-ci preparatın təqəllüsünə səbəb texniki elektrikdirsə, 2-ci preparatın təqəllüsü 1-ci preparatın fəaliyyət potensialının qıcıqlandırıcı təsiri altında baş verir. Yoxlama üçün suallar 62 1. Canlı toxumalarda elektrik potensiallar fərqinin yaranma səbəbləri. İon qradientləri. 2. Hüceyrələrin səthi membranı, onun xüsusiyyətləri. 3. Membran potensialı, onun mənşəyi. Miqdarı və öl- çülmə üsulları. 4. Fəaliyyət potensialı; yaranma şəraiti. Depolyarizasiyanın kritik səviyyəsi. 5. İki – və birfazalı fəaliyyət potensialı. 6. Fəaliyyət potensialının müddəti; qeydetmə üsulları. 7. Fəaliyyət potensialının ion mexanizmi. «Hamısı və ya heç nə» qanunu. 8. K-Na nasosu; onun əhəmiyyəti. 9. Sinir və əzələ lifləri ilə oyanmanın ötürülmə mexanizmi. Fəaliyyət potensiallarının əhəmiyyəti. 10. Sinirdən əzələyə oyanmanın ötürülməsi. Sinir-əzələ si- napsının strukturu və funksiyası. Asetilxolinin rolu. 11 saylı iş. Qütbləşən və qütbləşməyən elektrodlar Adi metaldan düzəlmiş elektrodlar vasitəsilə bir sıra fizioloji tədqiqatları, xüsusən bioelektrik hadisələrini öyrənmək çətinlik törədir. Ona görə ki, metaldan düzəlmiş elektrodlar qütbləşmə hadisəsini törədir. Bu hadisəni müşahidə etmək üçün sinir-əzələ preparatının sinirini misdən düzəlmiş elektrodlar üzərinə qoyub, bildiyimiz kimi, dövrəsini bağlayan və ya açan kimi preparat hərəkət edəcək. Lakin dövrəni bağlı qoyduqda daimi cərəyan preparatdan axdığı zaman, preparat hərəkət etməsə də, bir dəqiqədən sonra elektrodu akkumulyatordan ayırıb, uclarını bir-birinə toxundurduqda, əzələ hərəkət etməyə başlayacaq (şəkil 63). Bu onu göstərir ki, daimi cərəyan 63 preparatdan axdıqda, elektrodların üzərində qütbləşmə hadisəsini əmələ gətirir. Bununla əlaqədar dəqiq fizioloji tədqiqatları aparmaq üçün, xüsusi qütbləşmə hadisəsi verməyən elektrodlardan istifadə edilir (şəkil 53). Şəkil 53. Qütbləşməyən elektrodlar: 1-şüşə borular; 2-ağ gildən düzəldilmiş barmaqcıqlar; 3-doymuş ZnSO 4 məhlulu; 4-sink lövhələr; 5-cərəyan mənbəyinə birləşdiriləcək naqillər. 64 Şəkil 54. Qütbləşməyən elektrodlar: 1-şüşə boru; 2-başmaq; 3-doymuş ZnSO 4 ; 4-Zn lövhəsi; 5-naqillər. Lazım olan material və avadanlıqlar: naqillər; diametri 4 – 5 mm, uzunluğu 4 – 5 sm olan şüşə boru; 2 ədəd şüşə boru; diametri 2 mm, uzunluğu 3 – 4 sm olan 2 ədəd Zn lövhə; doymuş ZnSO 4 məhlulu; ağ gil tozu; qayçı, pinset, stimulyator, fizioloji məhlul, pambıq, Zn elektrodları, qurbağa. İşin gedişi: Ağ gil tozu fizioloji məhlula qatılıb, qatı palçıq hazırlanır və 2 şüşə borunun açıq uclarından birini həmin palçıqla örtüb, ona başmaq forması verilir. Sonra borulara doymuş ZnSO 4 məhlulu doldurub və Zn lövhələri boruya daxil edilir. Hər lövhəyə lehimlənmiş adi naqil cərəyan mənbəyinə birləşdirilir. Bu cür düzəldilmiş elektrodun gil ucuna başmaq forması verilir. Ondan ötrü ki, bunların üzərinə qoyulan preparatın siniri kənara sürüşməsin. ZnSO 4 məhlulu gil təbəqəsindən keçə bilmədiyindən üzərinə qoyulmuş sinirin 65 oyanıqlığı və keçiriciliyi normal qalır; elektrik cərəyanı bu təbəqələrin hər birindən asanlıqla keçib sinirə təsir edir. ZnSO 4 məhlulundan sabit cərəyan keçərkən dissosiasiya hadisəsi baş versə də, məhlula daxil edilmiş elektrod Zn lövhəsi olduğuna görə qütbləşmə hadisəsi baş vermir. Təcrübə zamanı başmaqcıqlar nəm olmalı və bir- birindən 10 – 15 mm aralı qoyulmalıdır. Qıcıqlanma qanunları 12 saylı iş. Qıcığın qradiyent qanunu və akkomodasiya hadisəsi Sabit cərəyanın oyandırıcı təsiri yalnız o zaman nəzərə çarpır ki, onun qüvvəsi tədricən deyil, ani vaxt ərzində artır, ya azalır. Bu hadisə 1844-cü ildə Dyu-Bua- Reymon tərəfindən qıcığın qradiyent qanunu kimi təsvir edilmişdir. Deməli, qıcığın qradiyenti dedikdə, onun qüvvəsinin hansı tezliklə yüksəlməsi nəzərdə tutulur. Bu tezliyin vahid zaman ərzində artımı diri toxumanın qıcığa qarşı reaksiyasının yavaş ya tez icrasının şərtidir. Başqa sözlə desək, oyanmanın yüksəliş tezliyi qıcığın qradiyentindən asılı olur, qradiyent azaldıqca oyanma prosesi yavaş yüksəlir və əksinə. Belə ki, məsələn, preparatın sinirinə mexaniki zərbəni cəld endirdikdə, yüksək dərəcəli isti və aşağı dərəcəli soyuq ani zaman ərzində təsir göstərdikdə əzələ təqəllüsü müşahidə edilir. Lakin sinirə mexaniki təzyiq tədricən artırıldıqda, sinir tədricən soyudulduqda və qızdırıldıqda əzələ təqəllüs etmir. Toxumada tədricən artmaqda olan qıcığa qarşı adaptasiya müşahidə olunur ki, buna akkomodasiya 66 deyilir. Avtomatiya qabiliyyəti yüksək olan əzələlərdə akkomodasiya nisbətən zəif olduğundan skelet əzələsində akkomodasiya meyli ürək əzələsinə və saya əzələyə nisbətən artıqdır. Hiperbola qanununun sabit cərəyanın minimal qıcıq qüvvəsi təsirinə müvafiq gəlir. Odur ki, cərəyanın qüvvəsi çox olduqca, o nisbətdə oyanmanın latent dövrü azalmış olur. Təcrübə göstərir ki, cərəyanın tədricən zəifləməsi za- manı dövrənin açılma anı təqəllüs mümkün olmur. Deməli, daimi cərəyan qüvvəsinin hansı sürətlə dəyişməsi toxumanın oyanma prosesi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 13 saylı iş. Oyanmanın qütb qanunu Məlum olduğu kimi cərəyan daxili dövrədə müsbət qütbdən, mənfi qütbə tərəf, xarici dövrədə isə mənfidən müsbətə doğru axır. Odur ki, yan-yana qoyulmuş elektrodlarda qütblərdən hansının əzələyə yaxın olmasından asılı olaraq cərəyanın istiqamətini təyin etmək mümkündür. 67 Şəkil 55. Sabit cərəyanın qütb təsirini və elektrotonu öyrənən qurğu. Qütblər qanununu isbat etmək üçün yalnız orta qüvvəli cərəyandan istifadə edilir. Orta qüvvəli daxili cərəyan vasitəsi ilə sinir-əzələ preparatını qıcıqlandırdıqda oyanma həm dövrəni bağlayan kimi, həm də açan kimi alınır. Məlum olduğu kimi, dövrənin bağlandığı anda olan oyanma və dövrə bağlı vəziyyətdə ikən qıcıq qüvvəsinin sürətlə artırıldığı anda müşahidə edilən oyanma katod qütbünün toxumaya təmas etdiyi yerdə baş verir. Lakin dövrənin açıldığı və dövrə açıq ikən cərəyan qüvvəsinin tez sürətlə azaldığı anlarda oyanmanın yeri anod qütbünün toxumaya təmas etdiyi sahədir. Oyanma qütblərarası sahədə və bütün lif boyu deyil, müəyyən şərtlərə müvafiq olaraq, qütblərdən birində baş verir, sonra isə yayılmağa başlayır. Oyanmanın sabit cərəyan qütbləri təsir etdiyi sahədə baş verməsinə oyanmanın qütb qanunu deyilir. Lazım olan material və avadanlıqlar: stimulyator, qütbləşməyən elektrodlar, mantar lövhə, elektrodlar, qayçı, pinset, sancaqlar, ştativ, liqatura, 0,6%-li fizioloji məhlul, ammonyak məhlulu, pambıq, qurbağa. İşin gedişi: 1. Sinir-əzələ preparatının sinirini qütbləşməyən 68 elektrodların üzərinə qoyub, əzələyə yaxın qütbü müəyyən edirlər. Anod qütbü əzələyə yaxın olarsa, cərəyan qalxan istiqamətdə, əksinə katoda yaxın olarsa, cərəyan enən istiqamətdə olur. Oyanmanın qütblərdə əmələ gəldiyini isbat etmək üçün interpolyar nöqtəni müəyyən etmək lazımdır. Sonra dövrənin açılma və bağlanması zamanı təqəllüsə səbəb olan orta qüvvəli qıcıq müəyyən edilir. Əgər həm dövrəni açanda, həm də bağlayanda əzələ təqəllüs edirsə, deməli, cərəyan orta qüvvəli sabit cərəyandır. Bunun ardınca iki elektrod arasında qalan interpolyar (orta) məsafənin müəyyən nöqtəsində üzərinə ammonyak məhlulu ilə isladılmış tampon qoyulur. 2 – 3 dəqiqədən sonra ammonyak təsirindən sinir həmin yerdə zəhərlənir (sinirin keçiriciliyi pozulur). Bundan sonra dövrəni həm açıb, həm də bağladıqda, təqəllüs alınmır. Təqəllüsün alınması cərəyanın axma istiqamətindən asılı olur. Cərəyanın istiqaməti enən olduğu zaman preparat yalnız dövrənin bağlandığı, əksinə qalxan istiqamətdə olduqda dövrənin açıldığı an təqəllüs edəcək. Təqəllüsün olduğunu (+) və olmadığını (-) işarəsi ilə qeyd edərək təcrübənin nəticələri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. Cədvəl 3 Oyanmanın qütb qanunu Enən cərəyan Qalxan cərəyan Təcrübənin şərti bağlanma açılma bağlanma açılma Siniri zəhər- ləyənə qədər + + + + Siniri zəhərlədikdən sonra + - - + 69 Şəkil 56. Sabit cərəyanın təsiri ilə qütb qanununu göstərən təcrübənin sxemi. Oyanmanın qütb qanununu nümayiş etdirmənin belə bir üsulu da təklif edilmişdir. Şəkildə göstərildiyi ki- mi, fəqərə sütununun büzdüm hissəsində əlaqələri saxlanılmış arxa pəncələrdən ibarət iki sinir-əzələ preparatı hazırlanır. Bunları əlaqələndirən fəqərə daxilində olan onurğa beyni hissəsi iynə vasitəsilə pozulur və odur ki, həmin hissədən impuls keçə bilmir. Sonra preparatlardan birinin siniri anod, digərininki isə katod üzərinə qoyulur. Dövrə bağlanarkən preparatlardan birinin, açılarkən isə digərinin əzələsi təqəllüs edir. 14 saylı iş. Fizioloji elektroton Keçən təcrübədən məlum olduğu kimi orta qüvvəli cərəyan ilə sinir-əzələ preparatını qıcıqlandırdıqda, təsir yalnız dövrəni bağlayan və ya açan an alınır. Təcrübə göstərir ki, sabit cərəyan arasıkəsilmədən daima sinir və ya əzələdən axdıqda, onların oyanma və oyanmanı nəqletmə qabiliyyəti dəyişir. Bu dəyişikliyə fizioloji elektroton dey- ilir. Bu hadisənin qütblərdə baş verməsinə müvafiq olaraq katelektraton və anelektroton ayırd edilir. Cərəyanın qüvvəsindən, bağlanan və açılan andan asılı olaraq fizioloji elektroton dəyişir. Dövrə bağlanan an oyanma və 70 oyanmanı nəqletmə qabiliyyəti katod qütbündə yüksəlir, anod qütbündə enir. Buna katelektroton deyilir (şəkil 58). Dövrə açılan anda oyanma və oyanmanı nəqletmə qabiliyyəti anod qütbündə qalxır, katod qütbündə isə enir; bu hadisəyə anelektroton deyilir (şəkil 57). Lazım olan material və avadanlıqlar: stimulyator, qütbləşməyən elektrodlar, adi elektrodlar, mantar lövhə, qayçı, pinset, sancaqlar, fizioloji məhlul, pambıq, qurbağa. İşin gedişi: 1. Sinir-əzələ preparatının siniri qütbləşməyən elek- trodların üzərinə qoyulur və dövrə elə qoşulur ki, cərəyanın istiqaməti enən (katoda yaxın) olsun. Şəkil 57. Anelektrotonu öyrənmək üçün qurğu: I-elektrodların yerləşmə sxemi: A-sabit cərəyan ilə qıcıqlandırmaq üçün elektrodlar; B-ritmik induksion cərəyan ilə qıcıq üçün; II-elektrotonun yaranıb yox olan an əzələnin tetanik təqəllüsünün dəyişməsi; a-əzələnin təqəllüsü; b-ritmik induksion cərəyan ilə qıcığın qeydi; c-sabit cərəyanın açıb bağlama qeydi. Stimulyatorda sabit cərəyanın orta qüvvəsini seçib, dövrəsini açır və katod qütbünə yaxın yerdə sinir üzərinə 71 dəyişən cərəyan elektrodları qoyulur. Dəyişən cərəyanın qıcıq qapısı müəyyən edilib, nəticə qeyd edilir. Sonra sabit cərəyan dövrəsi bağlanır; 10 – 15 saniyədən sonra dəyişən cərəyanın qıcıq qapısı təyin olunur. Dəyişən cərəyanın qıcıq qapısı azalmırsa, sabit cərəyan dövrəsi bağlanır; 10 – 15 saniyədən sonra dəyişən cərəyanın qıcıq qapısı yenidən təyin edilir. Təcrübədən görünür ki, katod qütbündə qıcıq qapısı enmişdir, yəni oyanıqlıq və keçiricilik yüksəlmişdir. Qütblərin sinir üzərində yeri dəyişdirilir (anoda yaxın), dövrə bağlanır, 10 – 15 saniyə sonra dəyişən cərəyanın qıcıq qapısı yenidən qeyd edilir. Dövrənin bağlı vəziyyətində anod qütbündə sabit cərəyanın qıcıq qapısı yüksəlir, yəni sinirin oyanıqlığı və keçiriciliyi zəifləyir. Şəkil 58. Katelektrtonu öyrənmək üçün qurğu: I-elektrodların yerləşmə sxemi; A-sabit cərəyan ilə qıcıqlandırıcı elektrodlar; B-ritmik induksion cərəyan ilə qıcıqlandırmaq üçün; II- katelektronun yaranıb və yox olan an əzələnin tetanik təqəllüsünün 72 dəyişkənliyi; a-əzələnin təqəllüsü; b-ritmik induksion cərəyan ilə qıcığın qeydi; c-sabit cərəyanın açma qeydi. 2. Skelet əzələsinin tetanik təqəllüsünü kimoqrafda qeyd edib, qalxan və enən istiqamətdə qüvvəli sabit cə- rəyan dövrəsini bağlayıb, təcrübəni təkrarlayırlar. Katod qütbü əzələyə yaxın olarsa tetanik təqəllüsün hündürlüyü artacaq, anod qütbü yaxın olduqda azalacaq və ya əzələ tam boşalacaq. 3. Sinir-əzələ preparatının sinirini qütbləşməyən elektrodlar üzərinə qoyub dövrəni elə qoşurlar ki, cərə- yanın istiqaməti qalxan olsun. Stimulyatorda dəstəyin yerini dəyişməklə cərəyanın qüvvəsi maksimuma çatdırılır. Sonra sabit cərəyan dövrəsini açır və onurğa beyninə yaxın hissədə sinirin üzərinə NaCl kristalları qoyulur. Müəyyən müddətdən sonra kimyəvi qıcıq təsiri altında preparatın tetanik təqəllüsü müşahidə olunur. Bu an sabit cərəyan dövrəsini bağladıqda anod qütbündə oyanıqlıq və keçiricilik kəskin enir, oyanma əzələyə nəql oluna bilmir, əzələ boşalır, təqəllüs etmir. Şəkil 59. Fizioloji elektroton təcrübəsinin sxemi: 1-sabit cərəyan elektrodları; 2-NaCl kristalları. 73 15 saylı iş. Pflügerin təqəllüs qanunu Bildiyimiz kimi orta qüvvəli daimi cərəyan ilə toxumaları qıcıqlandırdıqda oyanma yalnız dövrəni bağ- layan və ya açan an əmələ gəlir. Cərəyanın qüvvəsini dəyişdirdikdə oyanmanın əmələ gəlməsi bu qanuna tabe olmur. Pflüger müəyyən etmişdir ki, sabit cərəyan to- xumaya təsir etdikdə toxumanın verdiyi cavab cərəyanın qüvvəsindən, istiqamətindən və verilmə anlarından asılıdır. Pflügerin təqəllüs qanunu, qütblər və fizioloji elek- troton qanunları ilə izah edilir (şəkil 57, 58, 59). Lazım olan material və avadanlıqlar: stimulyator, qütbləşməyən elektrodlar, qayçı, pinset, mantar lövhə, sancaqlar, mioqraf, fizioloji məhlul, pambıq, qurbağa. İşin gedişi. Normal əzələdə təqəllüsün əmələ gəlməsi 3 şərtdən asılıdır: 1 – cərəyanın qüvvəsindən, 2 – cərəyanın istiqamətindən, 3 –momentdən, cərəyanın qüvvəsi zəif, orta və qüvvəli, cərəyanın istiqaməti qalxan, enən və bağlanan, açılan momentlərdən asılıdır. Zəif cərəyanda katelektroton, anelektrotondan qüvvəli olur. Orta cərəyanda kateelektroton anelektrotona bərabər olur. Qüvvəli cərəyanda anelektroton katelektro- tondan qüvvəli olur. Zəif cərəyanda cərəyanın istiqamətindən aslılı ol- mayaraq dövrə bağlanan momentlərdə təqəllüs var, açılan momentlərdə isə yoxdur. Orta cərəyanda cərəyanın istiqamətindən asılı ol- mayaraq hər iki momentdə təqəllüs var. Qüvvəli cərəyanda enən istiqamətdə dövrə bağlanan momentdə təqəllüs var, açılan momentdə yoxdur. Qalxan istiqamətində isə dövrə 74 bağlanan moment təqəllüs yoxdur, açılan momentdə var. Təcrübə aşağıdakı cədvəldə göstərilən nəticələri verəcəkdir. Həmin cədvəldə əzələnin təqəllüs etdiyi «+», etmədiyi «-» işarəsi ilə göstərilmişdir. Cədvəl 4 Cərəyanın enən istiqaməti Cərəyanın qalxan istiqaməti Cərəyanın qüvvəsi Bağ. Açı. Bağ. Açı. Zəif cərəyan + - + - Orta cərəyan + + + + Qüvvətli cərəyan + - - + Cədvəldən göründüyü kimi, cərəyan zəif olduqda, istiqamətdən asılı olmayaraq dövrə bağlanan an təqəllüs edir, dövrə açılan anda isə təqəllüs olmur. Deməli, cərəyanın qüvvəsi zəif olduqda, dövrə bağlanan an katod qütbünün toxunduğu yerdə sinirdə baş verən oyanma kifayət səviyyəyə yüksələ bilib, əzələni təqəllüsə gətirdiyi halda, dövrə açılan an anod qütbündə oyanma əzələni təqəllüs etdirəcək səviyyəyə çata bilmir (şəkil 60). 75 Şəkil 60. Zəif cərəyanın təsiri. Enən istiqamət: I-dövrə bağlanan an; II-dövrə açılan an. Qalxan istiqamət: III-dövrə bağlanan an; IV-dövrə açılan an, a-oyanmanın kritik səviyyəyə yüksəlməsi; b-sinir-əzələ preparatı; v-oyanıqlığın və keçiriciliyin kritik səviyyəyə enməsi. Zəif cərəyan ilə enən istiqamətdə dövrəni bağlayan momentdə katod mühitində əmələ gələn oyanma qabiliyyəti, oyanma xəttini keçdiyi üçün təqəllüs alınır. Dövrəni açan momentdə anod mühitində əmələ gələn oyanma qabiliyyəti a xəttinə çatmır və təqəllüs əmələ gətirmir. Zəif cərəyanda katelektroton anelektrotondan qüvvəli olduğu üçün indeferent nöqtə anoda yaxın olur. 76 Şəkil 61. Orta cərəyanın təsiri. (Şərti işarələr 60-cı şəkildəkinin eynidir). Orta cərəyanla enən istiqamətdə dövrə bağlanan momentdə və açılan momentdə oyanma qabiliyyətləri hər iki mühitdə a xətlərini keçdikləri üçün təqəllüs alınır. Katelektroton anelektrotona bərabər olduğu üçün indeferent nöqtə ortaya düşür. Qüvvəli cərəyanla enən istiqamətdə dövrəni bağ- layan momentdə katod mühitində əmələ gələn oyanma qabiliyyəti əzələyə nəql olunur, təqəllüs əmələ gətirir. Dövrəni açan momentdə anod mühitində əmələ gələn oyanma qabiliyyəti katod mühitində C xəttini keçdiyi üçün katod mühitini müvəqqəti paralic edir və təqəllüs alınmır. Qüvvəli cərəyanda anelektroton katelektrotondan qüvvəli olduğu üçün indeferent nöqtə katoda yaxın yerləşir. |