Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

294 
Ca
2+
 ionunun sümüklər ilə dişlərdən qana keçməsinə  şərait 
yaradan parathormon qanda Ca
2+
 miqdarının azalmasına cavab 
olaraq qalxanabənzər  ətraf vəzidə hasil olunur. Ca
2+
 ionunun 
konsentrasiyasının 1 mq% azalması parathormonun ifraz 
olunması üçün adekvat siqnala çevrilir. Fosfatların miqdarının 
çoxalması bilavasitə deyil, Ca
2+
 ionunun tərkibində müvafiq 
dəyişikliklər vasitəsilə analoji təsir göstərir. Qalxanabənzər  ətraf 
vəzilərin ekstirpasiyası zamanı orqanizmdə Ca
2+
 ionunun 
miqdarının kəskin şəkildə azalması baş verir. Qanda Ca
2+
 ionunun 
miqdarının kəskin  şəkildə çoxalması zamanı isə qalxanabənzər 
vəzi sümüklərdə Ca
3
 (PO
4
)
2
 çökməsini stimullaşdıran kalsitonin 
ifraz edir. Qanda Ca
2+
 ionu miqdarının 0,5 mq% artması qanda 
Ca
2+
 ionunun konsentrasiyasını azaldan kalsitoinini sekresiyasına 
şərait yaradır. 
Qalxanabənzər  ətraf vəzinin fəaliyyəti ilə qanda kalsiumun 
miqdarı arasında iki tərəfli  əlaqə vardır. Belə ki, qanda Ca miq-
darının artması, parathormonun miqdarının azalmasına, bu azalma 
isə onun miqdarının çoxalmasına səbəb olur.  
Deməli, orqanizmdə Ca
2+
 ionunun tərkibinin hormonal şəkildə 
tənzimlənməsini növbəti cür təsəvvür etmək mümkündür. Qanda 
Ca
2+
 ionunun miqdarının azalması qalxanabənzər  ətraf vəzilərin 
fəallaşması ilə  nəticələnir. Parathormonun təsiri altında sümük 
toxumasının dağılması, Ca
2+
 ionunun sümüklərdən təmizlənməsi 
və onların qana daxil olması baş verir. Qanda Ca
2+
 ionunun 
qatılığının çoxalması əks proses – Ca
2+
 ionunun sümük toxumasına 
qayıdışını doğuran kalsitoninin hasil olunmasına dair siqnal kimi 
çıxış edir. Antaqonist hormonların təsiri altında Ca
2+
 ionunun 
qanda toplanması  və onun sümük toxumasında tərkibi normal 
fizioloji hüdudlarda qorunub saxlanılır. 
Kalsium və fosfat tarazlıgının homeostazı.  Ca
2+
 ionlarının 
homeostazı əsas etibarı ilə 3 hormon ilə həyata keçirilən çox incə 
tənzimləmə ilə saxlanılır. Bu hormonlar aşağıdakılardır: 84 amin 
turşusundan təşkil olunmuş və 2 cüt qalxanabənzər ətraf vəziləri 
tərəfindən (epitel cisimlər) hazırlanan parathormon, 32 amin tur-
şusundan təşkil olunmuş  və qalxanabənzər vəzin toxumalarına 
 
295 
səpələnmiş C-hüceyrələr tərəfindən hazırlanan kalsitonun - tireo-
kalsitonun, böyrəklərdə D-vitaminindən yaranan (vitamin D)-
hormonudur. 
 
7.6. Hormonal tənzimləmə 
Parathormon (paratireoid hormon, P.T.H) 
 
Qanda Ca
2+
 ionlarının qatılığının azalması  nəticəsində parat-
hormonun sekresiyasının fızioloji stimulu edir. Prothormon os-
teoklastları aktivləşdirir, onlar da sümüklərdən Ca və P-un qana 
daxil olmasına səbəb olur. Eyni zamanda P.T.H. böyrəklərlə fos-
fatın çıxarılmasını stimulə edir və onun Ca ilə birləşməsinə mane 
olur. Orqanizmdə Ca
2+
-un ləngiməsi, həmçinin böyrəklərdə para-
thormona birbaşa təsir edir, nəticədə Ca
2+
 ionlarının ekskresiyası 
azalır. Qanda Ca
2+
 ionlarının qatılığının artması parathormonun 
sekresiyasının azalmasına səbəb olur. 
Kalsitonin. Qanda Ca
2+
-un qatılığının artması qalxanabənzər 
vəzinin C-hüceyrələrinin tərəfindən kalsitoninin sekresiyasını ar-
tırır, nəticədə sümüklərin reabsorbsiyası azalır və onlarda Ca
2+
-un 
miqdarı artır. Başqa sözlə, kalsitonin parathormonun antiqonisti 
kimi təsir edir. 
(Vitamin D)-hormon. Qanda Ca-un daimi səviyyəsinin sabit 
saxlanmasında parathormon və kalsitonunla bərabər, həm də vita-
min D-dən yaranan hormon yaxından iştirak edir. Qrqanizmdə vi-
tamin D olması üçün qida ilə bitki və heyvan təbiətli provitamin-
inin sələfi – erqosterol (preprovitamin D
3
) və ya dehidroksixoles-
terol (preprovitamin D
2
) daxil olmalıdır. Dəriyə günəş  şüalarının 
təsiri ilə bu sələflərin molekullarında 2 karbon atomu arasında 
əlaqə qırılır və provitamin D
2
 və D
3
 yaranır. Axırıncılar qaraciyərə, 
oradan isə böyrəklərə düşür. Bu zaman yaranmış 1,25-dihidroksika-
lsiferol (vitamin D)-hormon bioloji aktivliyə malikdir və qanda Ca-
un homeostazının saxlanmasında iştirak edir. Beləliklə, mənfi əks 
əlaqə mexanizminə görə (vitamin D)-hormon parathormonun sek-
resiyasını zəiflədir. Beləcə bu 2 hormon qapalı tənzimedici sistem 
əmələ gətirir.  
downloaded from KitabYurdu.org

 
296 
Ca-un homeostazının patafiziologiyası. Birincili hiper-
paratireoz. Çox nadir hallarda qalxanabənzər  ətraf vəzilərində 
adenoma yaranan xəstəliyi müşahidə edilir. Bu xəstəlik zamanı 
böyrək simptomları-poliuriya və polidipsiya daha çox büruzə 
verir. Bundan başqa xəstələrdə asteniya, reflekslərin zəifləməsi 
kimi nevroloji simptomlar inkişaf edir.  
İkincili hiperparatireoz. Xroniki böyrək çatışmamazlığı 
zamanı (vitamin D)-hormon yaranması pozulur, ona görə Ca 
böyrəklərdə pis sorulur. Xroniki hipokalsemiya nəticəsində para-
thormon daima sekresiya olunur ki, bu zəif osteopatik 
dəyişikliklərdən skeletin güclü zəifləməsinə  və sümüklərin 
müxtəlif dərəcəli degalsifıkasiyasına gətirir.  
Hipoparatireoz. Hipoparatireoz halları  daha  az  rast  gəlinir. 
Pozulmanın ilk növbədə daha çox səbəbi tireondektomiya zamanı 
qalxanabənzər ətraf vəzilərinin çıxarılması hesab olunurdu. Lakin 
axır vaxtlarda hipoparatireoz daha çox autoimmum xəstəlikləri 
nəticəsində inkişaf edir. Uşaqlarda bəzən qırtlağın spazması ink-
işaf edir ki, bu vaxt səs tellərinin yığılması boğulmadan ölümə 
gətirə bilər.  
Kalsitonin sekresiyasının pozulması. Elə hallar olur ki, 
qalxanabənzər  ətraf vəzilərin C-hüceyrələri ya çoxlu, ya da az 
miqdar kalsitonin hazırlayır. Kalsitoninin artıq yaranması C-
hüceyrələrinin bəd xassəli olması ilə əlaqədar ola bilər.  
(Vitamin D) hormonun çatışmamazlığı. Bu zaman raxitin əla-
mətləri inkişaf edir. Belə ki, bağırsaqda Ca-un sorulması pozul-
duğundan sümüklər kifayət qədər kalsifıkasiya olunmurlar, kalsi-
umun qanda qatılığı isə aşağı düşür. (vitamin D) hormonun çatış-
mamazlığı  səbəblərindən biri də onların qida məhsullarında 
kifayət qədər olmaması hesab olunur. Lakin raxid böyrəklərin 
xəstəlikləri nəticəsində və ya genetik pozulmalar zamanı da ink-
işaf edə bilər. 
 
7.7. Böyrəküstü vəzilər 
 
Böyrəküstü vəzi qarın boşluğunda böyrəklərin üstündə 
 
297 
yerləşir. Çəkisi orta hesabla 5-8 qr olub, cərrahi yolla çıx-
arıldıqdan sonra, heyvan bir neçə gün yaşıya bilər. Böyrəküstü 
vəzilər iki müxtəlif qatdan – struktur və funksional baxımdan 
fərqlənən daxildən beyin və xaricdən qabıq maddədən ibarətdir. 
Böyrəküstü vəzilərin beyin maddələrinin endokrin funksiyası. 
Xromaffin toxumadan təşkil olunan böyrəküstü vəzilərin beyin 
maddəsi orqanizmin bir sıra fizioloji sistemlərinə, ilk növbədə isə 
qan dövranı orqanlarına tənzimləyici təsir göstərən adrenalin və 
noradrenalin hormonunu sintez edir. Adrenalin və noradrenalin 
katexolaminlər qrupuna daxil olaraq, tirozinin amin turşusunun 
dekarboksilazalaşması nəticəsində əmələ gələn aminlərdirlər. Hər 
iki hormon ürəyə, qan damarlarına, saya əzələlərə, karbohidrat 
mübadiləsinə  təqribən eyni cür təsir göstərirlər. Adrenalin və 
noradrenalin qlikogenin qlükozaya çevrilməsinə yardım edir. 
Onların arasında bəzi fərqli cəhətlər mövcuddur: noradrenalin 
bəzi orqanların kapilyarlarının, damar divarlarının  əzələ 
təbəqələrini fəallaşdırır. O, adrenalindən fərqli olaraq miokardin 
oyanmasını artırmayaraq, həm sistolik, həm də diastolik qan 
təzyiqinin çoxalmasına səbəb olur. Adrenalin əsas mübadiləni 
sürətləndirir, tüpürcək və göz yaşı vəzilərinin, qida borusunun və 
tənəffüs yollarının selikli vəzilərinin ifrazını stimullaşdırır.Ürəyə 
müsbət inotrop, xroponotrop, dromotrop və batmotrop təsir gös-
tərib, kiçik arteriya və arteriolların daralmasına səbəb olaraq, arte-
rial qan təzyiqini artırır. Emosional gərginlik, stress zamanı 
böyrəküstü vəzilərin beyin maddəsindən adrenalin ifraz olunur. 
Böyrəküstü vəzilərin beyin maddəsində hormonların sekresi-
yası yalnız simpatik sinir sistemi vasitəsilə tənzimlənir. 
Adrenalin və noradrenalin katexol törəmələri olduqları üçün 
birlikdə katexolaminlər adlanırlar. Onlar həm də simpatomimetik 
aminlər adlanırlar. Qanda və toxumalarda simpatomimetik 
amilləri aminooksidaza fermenti parçalayır. Adrenalin ifrazını 
tənzim edən mərkəz hipotalamusda yerləşir. Onu dağıtdıqda 
adrenalin ifrazı azalır, qıcıqlandırdıqda isə artır. Qanda şəkərin 
miqdarı artdıqda hipotalamus vasitəsilə böyrəküstü vəzidən 
adrenalin ifrazı azalır; insulin ifrazı isə çoxalır və qlükozanın 
downloaded from KitabYurdu.org

 
298 
qaraciyər hüceyrələrinə keçiriciliyin artması  nəticəsində 
qlikogenə çevrilir. Əksinə, az olduqda adrenalin ifrazı nəticəsində 
qanda şəkərin miqdarı əks əlaqə sistemi vasitəsilə bərpa olunur. 
Böyrəküstü vəzilərin beyin maddəsinin hiperfunksiyası –za-
manı qanda adrenalinin miqdarı artır, nəticədə  arterial təzyiqin 
kəskin şəkildə çoxalmasına, dəri örtüklərinin solması, taxikardiya, 
titrəmə, ümumi zəiflik müşahidə olunur. Xromaffinli toxumaya 
orqanizmin müxtəlif vəzilərində rast gəlindiyindən hipofunksiya 
insanda və heyvanda müşahidə olunmur. 
Katexolaminlər tirozin amin turşusundan sintez olunan 
noradrenalin simpatik sinir sisteminin postsinaptik neyronlarının 
neyromediatoru olub, presinaptik mediatoru asetilxolindir.  
Stress zamanı təsiri. Sakitlik vəziyyətində bu hüceyrələr daima 
az miqdar adrenalin və güman ki, noradrenalin sekresiya edirlər. 
Lakin qana daxil olan noradrenalinin böyük hissəsi simpatik ney-
ronların terminalları ilə ifraz olunur. Xarici və daxili stress fak-
torlarının təsiri ilə  məsələn, böyük fiziki və ya zehni gərginlik 
tələb edən hallarda, həmçinin infeksiya, travma və ya hipoqlike-
miya zamanı böyrəküstü vəzinin beyin qatının və simpatik sinir 
sisteminin hüceyrələri tərəfindən adrenalin və noradrenalinin sek-
resiyası  və ifraz olunması çox artır. Stress zamanı bu hormonlar 
vacib requlyator rolu oynayırlar. Onlar ürək fəaliyyətini artırır, 
daxili orqanların damarlarının daralmasını  və  əzələlərdən olan 
damarların genişlənməsini təmin edirlər. Bundan başqa, onlar 
mədə-bağırsaq traktının peristaltikasını  zəiflədir və bronxların 
genişlənməsini təmin edirlər. Damar effektləri orqanizmin 
fizioloji vəziyyətinə uyğun gələn dəyişikliklərə  gətirir.  İnsan və 
ya heyvan təhlükədə olan anda mübarizə  və ya qaçmaq üçün 
əzələlərə O
2
 və qlükoza lazımdır, ona görə də bronx və damarların 
genişlənməsi əzələni qanla zəngınləşdirır.  
Metabolik effektləri. Orqanizmdə əsas enerji mənbəyi qlüko-
zadır. Ona görə katexolaminlər qaraciyər və  əzələlərdə qlüko-
genin parçalanmasını induksiya edir, həmçinin qaraciyərdə qlüko-
genezi təmin edir. Belə ki, bu effektləri  əsasən adrenalin görür. 
Hər iki katexolaminlər piy toxumasında lipolizi və qaraciyərdə 
 
299 
proteolizi stimulə etməklə energetik materialın ödənilməsini 
təmin edirlər. Katexolaminlərin bu metobolik effektləri, həmçinin, 
hipoqlikemiyanın qarşısının alınması üçün vacib əhəmiyyət kəsb 
edir. Qanda şəkərin birdən aşağı düşməsi zamanı beyin qatında 
katexolaminlərin sekresiyası dərhal artır və onlar hipoqlikemiyanı 
qlükoqonla sinergik təsir edərək yox edirlər. Bundan başqa hər iki 
katexolaminlər adacıq hüceyrələri tərəfindən insulinin sekresi-
yasını  zəiflədirlər ki, bunun hesabına bütün insulindən asılı 
proseslər tormozlanır. Bu effekt ekstremal şəraitdə qlükozanın 
yüksək qatılığının saxlanılmasına xidmət edir.  
Reseptor sistemlər. Adrenalin və noradrenalinın ən azı iki re-
septoru mövcuddur – alfa və beta-reseptorlar. Bu tiplərin hər biri 
formakoloji preparatlarla uyğunluğa görə sonradan alfa1-, alfa2-, 
beta1-, beta2-reseptorlara ayrıla bilər. Reseptor növlərinin bu cür 
müxtəlifliyi katexolaminlərin müəyyən orqana yüksək spesifik 
təsirini izah edir. Belə ki, məsələn qarın boşluğunda damarların 
yığılması alfa reseptorla əlaqədar olduğu halda, metobolik 
effektlər və  əzələlərdə olan damarların genişlənməsi beta resep-
torlarla bağlıdır. İnsulinin sekresiyasının zəifləməsi alfa reseptor-
ların iştirakı ilə olur, lipolitik təsir və ürək əzələsinə təsir isə beta 
reseptorla 
əlaqədar olur. Beta reseptorlarla əlaqədar 
katexolaminlərin təsiri adrenilatsiklazanın aktivləşməsi və tsiklik 
AMF-in II hüceyrədaxili vasitəçinin yaranması ilə  əlaqədardır. 
Müxtəlif tip reseptorların mövcud olması kliniki vacib 
əhəmiyyətə malikdir, belə ki, bu reseptorları blokada edən 
maddələrdən ürək-damar xəstəliklərinin və orqanlarının qan ilə 
təchizatının pozulmasında müalicə üçün istifadə olunur.  
Böyrəküstü vəzinin beyin qatının peptidləri.  Bu yaxınlarda 
müəyyən olundu ki, böyrəküstü vəzinin beyin qatının hüceyrələri 
adrenalin və noradrenalindən başqa MSS-də  və  mədə-bağırsaq 
traktında tənzimləmə funksiyasını yerinə yetirən peptidlər hazır-
layır. Bu peptidlərdən müasir dövrə  qədər P-maddəsi, ihtestinal 
vazoaktiv polipeptid, samostatin, beta-enkefalin və 
xolesistokininə oxşar maddələr idendifıkasiya olunur..  
Böyrəküstü vəzilərin qabıq maddəsi. Böyrəküstü vəzilərin 
downloaded from KitabYurdu.org

 
300 
qabıq maddəsi üç zonadan ibarətdir, nəinki, morfoloji baxımdan 
ayrılmış, eləcə  də müxtəlif fizioloji funksiyaları yerinə yetirən 3 
zonadan ibarətdir ki, bunlar morfoloji cəhətdən bir-birindən 
fərqlənir: 
l) Xarici-yumaqcıqlı zona; 
2) Ondan altda yerləşən dəstəli zona; 
3) Daxili-torlu zona. 
Bu zonalar müxtəlif hormonlar hazırlayır. Torlu zonada əsasən 
androgenlər, həmçinin qlükokortikoidlər, dəstəli zonada 
qlükokortikoidlər, yumaqcıqlı zonada mineralokortikoidlər hazır-
lanır. 
Böyrəküstü vəzilərin qabıq maddəsində külli miqdarda hor-
monlar hasil olunur. Yalnız onlardan bir hissəsi – təxminən 80 
hormon yaxşı  tədqiq olunmuşdur. Onları 3 qrupa bölmək müm-
kündür: cinsiyyət hormonları, mineralokrtikoidlər, qlükokorti-
koidlər. Böyrəküstü vəzilərin qabığında hasil olunan hormonlar 
bir çox hallarda steroidlərdirlər: onlardan bir çoxu qana daxil olan 
hormonların sonuncu formalarının sələfləridirlər. 
Böyrəküstü vəzilərin qabığında orqanizmin cinsindən asılı ol-
mayaraq həm kişi, həm də qadın cinsiyyət hormonları hasil ol-
unur. Müvafiq cinsiyyət vəzilərində əmələ gələn hər hansı bir cins 
üçün səciyyəvi olan hormonlar böyrəküstü vəzilərin qabığı ilə if-
raz olunan cinsi hormonların ifraz olunması səviyyəsini artırırlar. 
Torşəkilli zona tərəfindən ifraz olunan esterogenlər, androgenlər 
və progesteronlar böyrəküstü vəzilərin cinsi hormonlarıdırlar. 
Çox güman ki, məməlilərdə androgenlər  əsas cinsiyyət hor-
monlarıdırlar. Onların təsir altında heyvanın cinsinə müvafiq 
olaraq tüklərin artımı,  əzələlər ilə skeletin inkişafı baş verərək 
xarici cinsiyyət orqanları diferensiasiya edərək, orqanizmin 
müvafiq cinsiyyət davranışı formalaşır. 
Bəzi hallarda böyrəküstü vəzilərin  şişli zədələnməsi 
nəticəsində cinsiyyət hormonlarının ifrazı  kəskin  şəkildə artaraq 
uşaqlarda erkən cinsiyyət yetişkənliyi başlanır. Qadınlarda 
hipernefrianın inkişafı zamanı qadınlarda aybaşı dövrü başa çata-
raq kobud kişi səsi  əmələ  gəlir.  Şişin kəsilməsi bu pataloji 
 
301 
təzahürləri aradan qaldırır. 
Böyrəküstü vəzi qabığının mineralokortikoidləri qanda qeyri-
üzvi ionların, orqanizmdə su ilə mineral duzlar mübadiləsinin 
miqdarının tənzimlənməsində fəal şəkildə iştirak edirlər. Onlardan 
yaxşı  tədqiq olunmuş ionlar yumaqcıqlı zonanın ifraz etdiyi 11-
dezoksikortikosteron və aldosterondur. Birincisi – orqanizmdən 
Na
+
 ionlarının, xloridlərin və suyun çıxarılmasını müvafiq şəkildə 
azaldaraq, K
+
 ionları ilə fosfatların xaric olunması prosesini 
gücləndirir. 11-dezoksikortikosteron Na
+
, H
+
  və  K
+
 ionlarının 
xaric olunması əvəzində reabsorbsiyanı stimullaşdıraraq Henle il-
gəyinin yuxarı sahəsinə və distal kanallara təsir göstərir. Bu hor-
monun kifayət qədər olmaması zamanı Na
+
 ionlarının orqanizm-
dən ifraz olunması proseslərinin  əhəmiyyətli  şəkildə güclənməsi 
baş verir. Orqanizmdə Na
+
 
və 
K
+
 mübadiləsinin 
tənzimlənməsində  əhəmiyyətli rol aldosterona məxsusdur. Onun 
insan qanında miqdarı 0,08 mkq/100 ml təşkil edir. 
Böyrəküstü vəzilərin qabıq maddəsinin dəstəli zonasında hasil 
olunan qlükokortikoidlərə antiiltihabi fəaliyyətə malik olan kor-
tizon və hurokortizon aiddir. Bu hormonların təsiri altında amin 
turşularının dezaminləşməsi proseslərinin sürətlənməsi və onların 
azotsuz qalıqlarının karbohidratlara çevrilməsi yolu ilə 
qaraciyərdə qlikogenin miqdarı artır. 
Qlikokortikoidlər yağlar mübadiləsinə təsir göstərirlər: onların 
təsiri altında yağın yağ deposundan səfərbər olunması  və ondan 
enerji mübadiləsi reaksiyalarında istifadə olunması prosesi 
güclənir. Qlükokortikoidlər orqanizmdə su ilə elektrolitlərin pay-
lanmasında, su-duz mübadiləsinin tənzimlənməsində  iştirak 
edirlər. Kartizonun təsir altında iltihab və allergiya reaksiyalarının 
zəiflənməsi başlayır. 
Böyrəküstü vəzi qabığında hormonların ifrazat intensivliyi 
orqanizmin fizioloji tələbatlarının dəyişilməsi zamanı dəyişikliyə 
məruz qalır. Böyrəküstü vəzi qabığında hormonların təşkili 
proseslərinə xüsusilə güclü stimullaşdırıcı  təsirə hipofizdə hasil 
olunan AKTH hormonu malik olur. AKTH böyrəküstü vəzi 
qabığı hormonlarının bütün üç qrupunun ifraz olunmasına yardım 
downloaded from KitabYurdu.org

 
302 
edərək, qlükokortikoidlərin ifrazına xüsusilə güclü təsir göstərir. 
Hipofizektomiya zamanı heyvanlarda böyrəküstü vəzi struktur-
larının dəstəli və torşəkilli zonalarının atrofiyası müşahidə olunur. 
Qlükokortikoidlər. Sekresiyanın tənzimlənməsı, sintezi və 
maddələr mübadiləsinə təsiri. Müəyyən hipotalamik neyronlar iri 
peptid (41 amin turşu qalıqlı)-kortikotropin-rilizinq-hormon (KRH) 
hazırlayır. Bu neyropeptid qapı sistemi damarına daxil olur, hi-
pofizin ön payına gəlir və burada AKTH-nun sekresiyasını stimulə 
edir. AKTH hipofiz vəzisinin ön payından qana buraxılır, böy-
rəküstü vəzilərin qabıq qatına gəlir və onun hüceyrələrində 
qlükokortikoidlərin yaranmasını stimulə edir. İnsanda vacib 
qlükokortikoid kortizol hesab olunur. O, orqanizmdə çoxlu funksi-
yalar yerinə yetirir. Həmçinin hipofiz və hipotalamusun sekretor 
aktivliyini zəiflədir. Bu halda o, «-» əks əlaqə prinsipi ilə təsir edir 
və bununla da KRH və AKTH-nun sekresiyasına aid olan 
tənzimləmə  zəncirini qapayır. Bu tənzimləmə sisteminin sxemi 
şəkil 7.14-də verilib.  
 
 
Şəkil 7.14. Hipotalamus-hipofiz-böyrəküstü vəzin qabıq sistemi. Bu 
sistemin tarazlığı  ətraf mühit faktorlarından-xüsusilə stress 
faktorlarından pozula bilər.  
 
Ekstrahipotalamik strukturlardan, xüsusilə orta beyin və limbik 
 
303 
sistemdən emosiyalar haqqında informasiya, ağrı hissiyatı  və s. 
haqqında informasiya hipotalamusa, oradan isə AKTH sintez 
edən hüceyrələrə ötürülə bilər.  
Kartizolun səviyyəsinin dəyişməsi. AKTH-bu böyrəküstü 
vəzlərin qabığında kortizolun sintez və sekresiyasını stimulə edən 
trop hormondur. Sutka ərzində kortizolun qanda konsentrasiyası 
dəyişikliklərə məruz qalaraq sirkadion (sutkalıq) ritmə tabe olur. 
Səhər saatlarında kortizolun konsentrasiyası gecə saatlarına 
nisbətən çoxdur. Belə ki, bu dəyişmə yuxu rejimindən deyil, 
sutkanın vaxtından asılı olur. Yuxu rejimi pozulmuş insanlar 
üzərində (məsələn, növbəli iş rejimində  işləyənlərdə) aparılan 
təcrübələr göstərmişdir ki, sirkadion ritm bu cür dəyişikliklərə 
tədricən uyğunlaşır. Buradan belə  çıxır ki, səhər saatlarında 
kortizolun yüksək səviyyəsi fiziolojidir, ancaq bu səviyyənin 
günortadan sonra və ya gecə vaxtlarında müşahidə edilməsi artıq 
patologiyaya işarədir. 
Peptid hormonlar bioloji aktiv formada sintez olunmurlar, onlar 
daha iri molekullu sələflərdən ayrılırlar. Bir qədər əvvəl AKTH-nun 
sələfınin amin turşu ardıcıllığı müəyyən olunub. AKTH 39 amin 
turşu qalığından ibarət olduğu halda, bu molekula beta endorfin 
və alfa-melanosit-stimulə edən hormon – MSH adlı endogen 
opioid peptidin aminturşu ardıcıllığına malikdir. Bu halda, bu 
sələfın sintezi genetik proqramlaşdırılmış hüceyrələri AKTH 
hüceyrələr (sintez edən) deyil, propiomelanokortin-sintezedici hü-
ceyrələr POMX-hüceyrələr adlandırmaq lazımdır. Bu 
hüceyrələrdə bir yüksək molekullu sələfdən 3 maddə-betta-endor-
fin, alfa-MSH, AKTH yaranır. Başqa sözlə, klassik AKTH-hü-
ceyrələr  əslində POMK-sintez edən POMK-hüceyrələrdir. Bax-
mayaraq ki, bu hüceyrələr alfa-MSH, beta-endorfinlə sintez 
edirlər, onlar hormon kimi müəyyən rol oynamırlar. Ona görə bu 
hüceyrələrin sekresiyasının vacib məhsulu AKTH-dir. 
 
7.8. Qlükokortikoidlərin maddələr mübadiləsinə təsiri 
 
Qanda kortizolun yüksək səviyyəsinin təsirindən amin turşuları 
downloaded from KitabYurdu.org

 
304 
qlükoza yaranması ilə metobolizə olunurlar. Belə ki, orqanizmdə 
amin turşularının azad olması  əzələ zülallarının parçalanması 
nəticəsində olur. Bütövlükdə bu prosesə kortizolun zülallara 
katobolik təsiri kimi baxırlar. Bundan başqa qlükokortikoidlər 
bədənin bütün hüceyrələri tərəfindən qlükozanın qəbulu və 
istifadəsini zəiflədir, yəni qanda qlükozanın qatılığını artırmaqla 
insulinə əks effekt göstərir (ona görə də qlükokortikoidlərin çoxlu 
yaranması diabetin səbəbi ola bilər). Qlükokortikoidlər katobolik 
təsirdən  əlavə antianabolik təsirə malikdir. Qlükokortikoidlərin 
təsiri ilə xüsusilə  əzələ zülallarının sintezi artır. Belə ki, 
qlükokortikoidlər aminturşularının mənimsənilməsini artırır, 
hansı ki, bu aminturşuları qlükozanın (qlükoneogenez) və ya 
qaraciyər zülallarının sintezi üçün istifadə olunur. 
Qlükokortikoidlər, həmçinin lipid mübadiləsində  də  iştirak edir. 
Onların təsiri altında triqliseidlərin parçalanması gedir və qanda 
yağ turşularının miqdarı artır. Qlükokortikoidlərin təsiri altında 
qlükozanın piy hüceyrələri tərəfindən udulması zəifləyir, nəticədə 
onlarda az triqliseridlər yaranır ki, bu da bədənin piy ehtiyatının 
azalmasına səbəb olur.  
Stresə qarşı reaksiya. Fizioloji şəraitdə qlükokortikoidlərin 
sadalanan metobolik effektləri balanslaşdırıb vacib olan vaxtda 
onlar orqanizmi energetik material ilə  təmin edirlər. 
Qlükokortikoidlərin bu rolu böyük həyati əhəmiyyət daşıyır, ona 
görə  də  kəskin stress zamanı ilk növbədə hipotalamo-hipofizor-
böyrəküstü vəzi sistemi fəallaşır. Stress zamanı kortizolun 
qandakı  səviyyəsi tez artır. Ancaq bu və ya digər stress 
faktorunun yenidən və ya uzunmüddətli təsiri zamanı hipotalamo-
hipofızor-böyrəküstü vəzi sistemi yavaş-yavaş sönür, zəifləyir, 
dayanır, yəni bu təsirə uyğunlaşır.  
Böyrəküstü vəzi, hipotalamus və hipofiz vəziləri arasındakı 
funksional  əlaqəni, daha ətraflı Kanada endokrinoloqu Hans Sele 
öyrənmişdir. Onun tərəfindən elmə  məlum olmuşdur ki, yanıqlar, 
bədbəxt hadisələr, psixi gərginlik və s. adrenokortikotrop (AKTH) 
hormonunun, o isə qlükokortikoidlərin ifrazını sürətləndirir. Gös-
tərilən amillərin təsiri uzandıqda qlükokortikoidlər tükənir və