E ksport-im port bojlari orqali. U shbu yo‘nalishda davlat to m o

4-chizma. 0 ‘zbekiston R espublikasida m olivani boshqarish tizim i.
a lo h id a ta ’kidlash lozimki, markazlashmagan moliya pul mablag'larining 
h olatidan m amlakatning moliya holati bevosita bog'liqdir. Chunki 
m arkazlashmagan moliya b o ‘g ‘inostida yaratilgan milliy darom ad ning
m iqdori qanchalik ko‘p bo'lsa, markazlashgan moliya b o ‘g ‘inostiga 
k o ‘p m ablag‘ tushishi amalga oshadi.
X o ‘jalik subyektlari o'zining faoliyati asosida o ‘ziga xos guruh- 
lard a n , y a ’ni sanoat, savdo, q ish loq x o ‘jaligi, x izm a t k o ‘rsatish, 
transport va boshqa sohalardan tashkil topgan. 0 ‘z vaqtida xo‘jalik 
subyektlari o ‘zlarining mulkchilik shakliga asosan guruhlarga b o ‘linib 
ketadi, y a ’ni davlat korxonalari, davlat u n ita r korxonalari, ochiq 
aksiyadorlik jamiyatlari, yopiq aksiyadorlik jam iyatlari, xorijiy sarmoya

---

5-chizma. 0 ‘zbekiston Respublikasida Moliya tizimi.
ishtirokidagi qo'shm a korxonalar, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar 
va xususiy korxonalar moliyasidan iboratdir. Agar xo'jalik yurituvchi 
subyektlarning tarm oq sohasiga va tashkil etilishining mulkchilik shakli 
bo'yicha emas, ularni faoliyatini tijorat asosida yuritishiga ko'ra asosida 
guruhlarga bo'lsak, bu holatda:
— tijorat asosida faoliyat yuritayotgan subyektlarning moliyasi;
— notijorat asosida faoliyat ko‘rsatayotgan subyektlarning moliyasi;
— jam o at (homiylik asosida) subyektlarning moliyasiga ajratish 
mumkin.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o ‘tish sharoitida jud a ko‘p 
xo'jalik subyektlari o ‘z faoliyatini tijorat asosida tashkil etadi. Ularning 
moddiy xarajatlari, m ehnat jam oalarini ijtimoiy rivojlantirish xarajat- 
larini qoplashning yagona manbayi foyda hisoblanadi. Bunday omillar 
t a ’sirida davlat vakolatli organlarining asosiy manfaati foyda ko'rib 
faoliyat ko'rsatuvchi xo'jalik subyektlarini rivojlantirishga yordam berish 
hisoblanadi. Ushbu xo'jalik subyektlarining faoliyati natijasida milliy 
darom ad yaratiladi. Ular ixtiyorida juda katta pul mablag'lari ja m g ‘ar- 
malari aylanishi amalga oshirildi. Natijada markazlashgan moliya bo‘- 
g'inlari kerakli pul mablag‘lari (soliqlar, turli yig'im lar shaklida) bilan 
t a ’minlanadi.
Moliya tizimining asosiy b o ‘g ‘ini, markazlashgan moliya hisob­
lanadi. Bunda moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan yalpi ijtimoiy 
mahsulot va milliy darom adni taqsimlash ham da qayta taqsimlash 
natijasida markazlashgan pul mablag‘lari resurslari shakllantiriladi. 
Davlat ixtiyorida bunday markazlashgan pul mablag‘lari resurslarining 
jamlanishi eng aw a lo uni m amlakatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish

---

faoliyati bilan bog‘liqdir. M arkazlashgan pul m ab lag ‘lari resurslarining 
shakllari budjet, budjetdan tashqari har xil ja m g 'a rm a la r h a m d a davlat 
krediti hisoblanadi.
Davlat budjeti b u tu n moliya tizim ining asosiy bo 'g 'in i hisoblanadi. 
Davlat budjeti to 'liq davlat mulkchiligi hisoblanib, u O 'z b e k isto n
Respublikasining «Budjet tizimi t o ‘g'risida»gi Q o n un i va « 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Soliq Kodeksi» asosida tashkil etiladi. Davlat budjeti 
o ‘zaro bog‘liq ikki qismdan, darom adlar va xarajatlardan iborat. Davlat 
budjetining darom adlar qismida pul m ablag‘larining m anbalari h am d a 
ularning miqdoriy tasnifi ko'rsatiladi. D a ro m a d lar tarkibiy tuzilishida 
asosan soliqlar, turli yig‘imlar, bojxona bojlari va boshqa tushum lar 
aks ettiriladi. Davlat budjetining xarajatlar qism ida budjet m ablag'- 
larining sarflanishi sohasi va ularning miqdoriy tasnifi beriladi. Xarajatlar 
tarkibida iqtisodiyotni rivojlantirish, ijtim oiy-m adaniy tadbirlar, davlat 
organlarini saqlash ham da mudofaa xarajatlarini k o ‘rsatish m um kin. 
Davlat budjeti xarajatlari tarkibidagi u yoki bu sohaning ulushi bu 
davlatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga, aholining m oddiy hayoti 
holatiga bevosita bog‘liqdir.
I 
Davlat budjetining tarkibiy tuzilishi esa h ar bir davlatning konsti- 
j
tutsiyaviy tizimiga bog‘liq. Federal davlatlarda (A Q S H , G F R , Rossiya,
I 
H indiston, Shveytsariya va boshqalar) u c h b o ‘g ‘inli budjet tizimi 
i
tashkil etilgan, unitar davlatlarda (Yaponiya, 0 ‘zbekiston, Q ozog‘iston 
va boshqalar) esa ikki b o ‘g‘inli budjet tizimi am al qiladi.
Har bir mamlakatda turli darajadagi budjetlardan tashqari maqsadli 
jam g'arm alar tashkil etiladi. Ushbu bujetdan tashqari jam g 'a rm a la r 
soliq toMovchilarining majburiy ajratm alar hisobidan tashkil etiladi. 
O'zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga asosan quyidagi 
budjetdan tashqari jam g 'arm alar mavjud:
— Respublika yo'l jam g ‘armasi;
— Davlat bandlik jam g'arm asi;
— Respublika pensiya ja m g ‘armasi;
— 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat Mulki Q o'm itasining maxsus 
fondi.
Budjetdan tashqari jam g'arm alarning o'ziga xos xususiyati shundan 
iboratki, ular moliya zaxirasi hisoblanadi. C h u n k i ularning m ablag‘lari 
faqatgina aniq m aqsadga sarflanadi. M asalan, Respublika pensiya 
ja m g ‘armasidan faqatgina pensiyalar t o ‘lashga, nogironlik nafaqasiga, 
boquvchisini yo'qotgani uch u n nafaqaga, ijtimoiy nafaqalar to'lashga 
sarflanadi. Budjetdan tashqari ja m g ‘arm alarning d a ro m a d qismi ham

---

aniq ajratmalar hisobiga shakUantiriladi. 0 ‘zbekiston Respublikasining 
2006-yil uchun tasdiqlangan budjetida mulkchilik shaklidan qat’i nazar 
yuridik shaxslar m ehnatga haq to ‘lash jam g‘arrnasiga nisbatan quyidagi 
ajratmalarni t o ‘laydilar:
— Respublika pensiya jam g ‘armasiga — 24,2 %;
— Davlat bandlik jam g'arm asiga — 0,5 %;
— 0 ‘zbekiston Respublikasi kasaba uyushma kengashiga — 0,3 %.
Lekin shuni t a ’kidlash lozimki, mamlakatimizda olib borilayotgan
iqtisodiy islohotlar natijasida yildan-yilga yuridik shaxslar va aho lid an
olinadigan soliqlar va yig'imlarning stavkalari pasaytirib kelinm oqda. 
Bunga misol qilib, 2000-yilda Respublika pensiya ja m g ‘arm asiga 
ajratm a stavkasi 37,3 
% bo'lgan b o ‘lsa, bu k o ‘rsatkich 2010-yilda 
25,0 % ni tashkil etdi va boshqalarni keltirishimiz murnkin. M arkaz- 
lashgan moliyaning asosiy qismi davlat krediti hisoblanadi. Shuni 
t a ’kidlash lozimki, keyingi vaqtda davlat kreditining ahamiyati o ‘sib 
bormoqda. Buning asosiy sababi har bir alohida olingan davlatning 
pul m a b la g 'la r ig a b o ‘lgan e h tiy o ji h iso b la n a d i. D a v la t b u d je ti 
daromadlari va xarajatlari o ‘rtasidagi muvozanatining yo‘qligi, budjet 
taqchilligining mavjudligi natijasida davlat katta m iqdordagi pul 
mablag'lariga ehtiyoj sezadi. Yuzaga chiqqan salbiy holatning oldini 
olish maqsadida, vakolatli davlat organlari pul emissiyasining oldini 
olish, inflatsiyani z a ru r darajada ushlab turish m aqsadida davlat 
kreditidan foydalanadilar.
0 ‘zbekiston Respublikasida mavjud budjet taqchilligini qoplash 
m aqsadida 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya vazirligi m uom alaga 
d a v la t k r e d i t i n i n g s h a k li h i s o b l a n g a n d a v la t q isq a m u d d a t l i
obligatsiyalari ( D K M O ) va davlat o ‘rta muddatli g'azna majburiyatlari 
( D O ‘M H M ) chiqarm oqda va ularni faqatgina yuridik shaxslar o ‘rtasida 
joylashtirishni amalga oshirib kelmoqda.
3 .6 . M oliyani boshqarishning hozirgi 
zamon tizimi
Moliyani boshqarish tizimi m uhim ahamiyatga ega b o ‘ladi, chunki 
u m am lakat iqtisodiyotini boshqarishning tarkibiy qismi hisoblanadi. 
Hozirgi davrda iqtisodiyotning muvaffaqiyatli rivojlanishi oqilona y o ‘lga 
qo'yilgan va boshqarilib turuvchi moliya tizimi ham da fond bozorisiz 
m u m k i n e m a s . M o liy a tiz im i m o d d iy va m a ’n a v iy n e ’m a t la r
yaratiladigan real iqtisodiyot negizida faoliyat ko‘rsatadi. 0 ‘z vaqtida