E ksport-im port bojlari orqali. U shbu yo‘nalishda davlat to m o

3 .4 . M oliya siyosatini amalga oshirishda moliya 
mexanizmining mohiyati va o ‘rni
Davlat moliya siyosatini tashkil etuvchisi moliya m exanizm i 
hisoblanadi, chunki u orqali davlatning moliya munosabatlari sohasidagi 
butun faoliyati amalga oshiriladi.
Moliya mexanizm i o'zining mohiyatiga k o 'ra davlat to m o n id an
jamiyatda moliya munosabatlarini tashkil etishdagi shakl, turlar h a m d a
usullarning yig‘indisi hisoblanadi. Moliya m exanizm i-m oliya am aliyo- 
tida yuzaga chiqadigan moliyaning tarkibidagi elem entlarni mujas- 
samlashtirgan. Moliya resurslarining shakllari, ularni shakllantirish 
usullari, qo n u n c h ilik asosidagi m e ’yo r va u larning tizim i, bu djet 
tizimini tashkil etish, xo'jalik subyektlarining moliyasi ham da qimm atli 
qog‘ozlar bozori ushbu elementlarga kiradi. Shuni t a ’kidlash lozimki, 
moliya mexanizm ining elementlari o ‘zaro bog‘liqlikda faoliyat k o ‘r- 
satadi.

---

Moliya mexanizmi bu rnoliya siyosatining aksari hollarda o ‘zgarib 
turuvchi qismi hisoblanadi. Davlat tomonidan jamiyatdagi joriy iqtisodiy 
holatni ham da m am lakat ijtimoiy holatini hal etishdagi q o ‘yilgan 
taktik vazifalarning hal etilishi xususiyatlariga asosan moliya mexanizmi 
o ‘zgarib turadi. Davlat qonun chiqaruvchi va ijrochi organ sifatida 
moliya munosabatlarini turlicha tashkil etishi mumkin. Masalan, bunday 
moliya munosabatlari vakolatli davlat organlari hamda faoliyat ko‘r- 
satayotgan xo ‘jalik subyektlari o ‘rtasida davlat budjetining darom ad- 
larini shakllantirish maqsadida ulardan turli soliqlar to ‘lovlarini undirish 
asosida tashkil etilishi mumkin. Davlat tom onidan soliq tizimini tashkil 
etishda um um d av lat va mahalliy soliqlarni, bevosita va bilvosita 
soliqlarning turlarini, har bir soliq turi bo ‘yicha obyekti, subyekti, 
soliq stavkalari, soliqlar bo ‘yicha imtiyozlarning ro ‘yxatini ham da 
amaldagi soliq qonunchiligining o ’zgarish yuzasidagi boshqa elem ent- 
larni hisobga olishi zarur. Buning uchun davlat organlari barcha 
iqtisodiy qonunlarni juda puxta o ‘rganishi ham da moliyaning rivojla- 
nishini mukam mal aniqlashi lozim.
Moliya mexanizmi o ‘z mohiyatiga ko‘ra asosan ikkiga bo'linadi: 
direktiv moliya mexanizmi; tartibga solib turuvchi moliya mexanizmi.
Direktiv moliya mexanizmida asosan davlatning vakolatli organlari 
to m o n id a n moliya m unosabatlari ishlab chiqiladi. U shbu moliya 
munosabatlariga soliqlar, yig‘imlar, davlat krediti, budjet xarajatlari, 
budjetdan moliyalashtirish, budjet tuzilmasini tashkil etish, budjet 
jaravoni, budjetlararo m unosabatlar ham da moliyaviy rejalashtirish 
kiradi.
Direktiv moliya mexanizmida davlatning vakolatli organlari jamiyat- 
da moliya munosabatlarining barcha ishtirokchilari uchun bajarilishi 
majburiy bo'lgan tartib-qoidalar tizimini ju da puxta va m ukam m al 
holda ishlab chiqadi.
Shuni ham t a ’kidlash lozimki, ba’zi holatlarda ishlab chiqilgan 
direktiv moliya mexanizmi davlat bevosita ishtirok etmaydigan moliya 
munosabatlarini o ‘z tarkibiga kiritishi mumkin. Bu holat jam iyatda 
moliya siyosatini amalga oshirishda katta ahamiyatga ega b o ‘lgan 
sohalarning faoliyati bilan bevosita bog‘liqdir. Bunday sohaga korpo­
rativ qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyatini misol qilib ko'rsatish 
mumkin.
Tartibga solib turuvchi moliya mexanizmi davlat manfaatlariga 
t o ‘g !rid a n -to ‘g ‘ri t a ’sir etmaydigan moliya munosabatlarining aniq 
segmentida faoliyatni tartibga solib turadi. T a ’kidlab o'tganim izdek,

---

moliya m exanizm i tuzilishi jih atd an m urakkab tizim hisoblanib, uning 
tarkibiy qism i xilm a-xil m oliya m u n o sa b a tla rid a n tash k il etishi 
hisoblanadi. Bunday holatlarda davlatning vakolatli organlari to m o - 
nidan b u n d a y x o ‘jalik subyektlari u c h u n ular b a rc h a soliq lar va 
yig‘imlarni t o ‘lab b o ig a n id a n so‘ng ular ixtiyorida qoladigan moliya 
resurslaridan foydalanishning faqat u m u m iy tartib-qoidalarini o ‘rna- 
tadi. X o‘jalik subyektlari esa ixtiyorida qolgan moliya resurslaridan 
foydalanishning shakllari, pul jam g'arm alari turlarini mustaqil tarzda 
ishlab chiqadilar.
Moliyani boshqarishda davlat to m o n id a n puxta va m u k am m a l 
ishlab chiqilgan faoliyat olib borishlikni ham d a bu faoliyatda moliya 
mexanizm idan oqilona foydalanishni talab etadi.
O 'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining b o sqichm a-bosqich bo- 
zor m unosabatlariga o ‘tishi, iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi 
h a m d a m ulkchilikni davlat tasarrufidan chiqarish va aksiyadorlik 
jamiyatlariga aylantirish jarayoni natijasida moliya mexanizm i bir qator 
o ‘zgarishlarni amalga oshirdi. Bunga quyidagi omillar bevosita t a ’sir 
ko'rsatdi:
1. B u d je tla ra ro m u n o s a b a tla r s ifa ta n o 'z g a r i s h in i n g a m a lg a
oshirilishi. M ahalliy budjetlar xarajatlarning sarflanishida katta vako- 
latga ega b o ‘lishdi, ulardagi mavjud budjet taqchilligi (defitsiti) davlat 
budjeti tarkibiga kiritildi.
2. Davlat budjetining taqchilligi asosan O 'zbekiston Respublikasi 
Moliya vazirligi tom onidan m uom alaga davlatning qisqa m uddatli 
obligatsiyalari va davlat o ‘rta muddatli g'azn a majburiyatlarini chiqarish 
yordamida qoplanishi amalga oshirilmoqda.
3. Davlat budjetidan tashqari maqsadli budjetdan tashqari ja m g 'a r-
malar tashkil etildi (Respublika yo'l ja m g ‘armasi. davlat bandlik ja m -
g'arm asi, pensiya ja m g ‘armasi va 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat 
Mulki Q o ‘mitasining maxsus fondi).
4. M am lakatda moliyani boshqarishda o'zgarishlar amalga oshirildi. 
( 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Q o'm itasi, Hisob palatalari 
taslikil etildi).
5. Davlat va xususiylashtirilgan xo'jalik subyektlari o 'rta sid a g i 
o'zaro m unosabatlar soliq toMash asosiga o'tkazildi.
6. Milliy q im m atli qog‘ozlar b o z o rin in g tashkil etilishi natijasida 
x o ‘jalik suby ek tlarini m uom alaga k o rp o ra tiv q im m atli q o g ‘o z la rn i 
chiqarish ta r tib -q o id a s i o'zg ard i va b u jara y o n q a ttiq n a z o r a tg a
olindi.

---

Yuqoridagi omillar esa iqtisodiyotning bozor munosabatlari sha- 
roitiga o'tish davrida bu jarayonlar talabiga javob beradigan oqilona 
moliya siyosati olib borishlikni talab etadi. Moliya siyosati olib borili- 
shida moliya mexanizmi mohiyatining juda kattaligiga guvoh b o ‘ldik. 
Oqilona tashkil qilingan moliya mexanizmi xo'jalik subyektlarida ishlab 
chiqarishni rivojlantirishga va mamlakat mintaqalarining moddiy m an- 
faatdorligini oshirishga h a m d a budjet mablag‘lari tejamkorlik bilan 
sarflanishini to ‘g ‘ri yo'lga qo'yishiga xizmat qiladi.