E nuritdinov odam fiziologiyasi

 
 
 
QON AYLANBH FIZIOLOGIYASI 
Qon aylanishning flziologik ahamiyati 
Qon aylanish tizimiga yurak,arteriya,vena,kapilliyarlar va limfa tizimi 
kiradi.Yurak va tomirlar faoliyati tufayli odam organizmida qon to'xtovsiz 
harakatlanib turadi va turli-tuman ta-shilish funksiyalarini bajaradi. 
Yurak qon tomirlar tizimining markaziy a'zosi bo'lib,asab va gormonlar 
boshqaruvining ta'sirida doimo bir maromda qisqarib va kengayib turadi.Buning 
natijasida organizmdagi qon suyuqligi har xil kattalikdagi qon tomirlari yordamida 
hujayralarga va to'qimalarga oziq modda-iami olib boradi va turli qon tomirlar orqali 
yurakka qaytib keladi.Shuning uchun barcha qon tomirlar ikki turga bo'linadi: 
1)markaziy a'zo bo'lmish yurakdan chiqib, butun tanaga tarqaladigan hamma qon 
tomirlari-ga (ichidagi oqayotgan qonning qandayligidan qat'iy nazar) arteriya qon 
tomirlari deyiladi; 
2) hujayralardan,to'qimalardan markaziy a'zo hisoblangan yurakka qon olib keladigan 
tomirlarni esa vena qon tomirlari deb yuritiladi. 
Yurakdan chiqadigan arteriya qon tomirlari (aorta, o'pka arteriyalari) markazdan 
uzoqlashgan sari tolalar, tarmoqchalar chiqarib, asta-sekin kichiklasha boradi. 

---

31 
Nihoyat, a'zolar devorida mikroskop ostida ko'rinadigan juda ham ingichka arteriya 
tolalari - arteriolalar kapillar soch tolasiga o'xshagan qil tpmirlardir, ularning uzunligi 
o'rta hisobda"0;5 mm, kengligi 3-3,5 mk, ya'ni odam tukining diametridan 50 marta 
kichik va devori juda yupqa bo'ladi. Shu sababli ularda qon sekin oqadi, natijada 
hujayralar, to'qimalar va oraliq moddalarning yashashi va ishlashiga zarur kislorod 
hamda boshqa moddalarning qondan to'qimalarga diffuziya yo'H bilan o'tishiga 
imkoniyat yaratiladi. To'qimalarga esa karbonat angidridni va modda almashinuvi 
natijasida vujudga kelgan boshqa moddalarni kapillarlarga beradi. 
Shunday qilib, arterial qon kapillarlar orqali venoz qonga aylanadi. Venoz kapillar 
tomirlar esa asta-sekin yiriklashib, oxirida ikkita (yuqorigi va pastki) kavak vena qon 
tomirni tashkil qiladi va yurakning o'ng bo'lmachasiga qo'yiladi. Qon o'ng 
bo'lmachadan o'ng qorinchaga, undan o'pka arteriyalari orqali o'pkaga boradi. O'pka 
arteriyasining .tarmoqlari pirovardida kapillarlarga aylanadi va nafas alveolafari 
(pufakchalar)ni o'rab oladi. Kapillyarlar esa nafas jarayonida karbonat angridni 
chiqaradi va kislorodga boyiydi. Kislorodga boy bo'lgan qon o'pka venalari orqali 
yurakning chap bo'lmachasiga quyiladi. Undan chap qorinchaga o'tib, aorta orqali 
butun organizm bo'ylab tarqaladi. Qon organizmga harakatlanar ekan, qon 
aylanishining katta va kichik doirasi kabi murakkab yo'lni bosib o'tadi. Katta qon 
doirasi yurakning chap qorinchasidan boshlanib, aorta, undan chiqqan arteriyalarni, 
ularning barcha tarmoqlarini, butun gavdadagi arteriolalar, kapillarlar, venalarni o'z 
ichiga oladi va yurakning o'ng bo'lmasida tugaydi. Qon aylanishining kichik (o'pka) 
doirasi yurakning o'ng qorinchasidan boshlanib, o'pka arteriyasi va uning barcha 
tarmoqlarini, o'pka arteriolalari, kapillarlar, venalarni o'z ichiga oladi va yurakning 
chap bo'lmasiga quyiladigan o'pka venalari bilan tugaydi. 
Katta va kichik qon aylanish doiralaridan tashqari, uchunchi, ya'ni yurak qon aylanish 
doirasi ham bor, bu doira arteriya va vena qon tomirlaridan tuzilgan. Yurak 
devorining venalari to'g'ridan-to'g'ri yurakning o'ng bo'lmasiga quyiiadi. 
Shunday qilib, yurak-qon tomir tizimi eng muhim hayotiy vazifani bajaradi. Agar 
yurak qisqa vaqt to'xtab qolsa, odamning hayoti ham to'xtaydi. 
Yurak-qon tomir tizimi bir necha qismlardan iborat. Bu tizimning faoliyatini 
mukammal o'rganish uchun uning har bir qismining tuzilishi va vazifasi bilan 
tanishish maqsadga muvofiqdir.