E nuritdinov odam fiziologiyasi

Turli sharoitdagi nafas va organizmning kislorod bilan ta'minlanishi 
xususiyatlari. 
Jismoniy ish paytidagi nafas 
Nafasning asosiy vazifasi organizmga kislorod yetkazib berish va karbonat angidridni 
chiqarib tashlash bo'lganidan u, birinchi navbatda, moddaalar almashinuvining 
shiddatiga qarab o'zgaradi. Organizm tinch turgan vaqtda nafas olish sekin va yuzaki, 
ish qilganda esa chuqur va tez bo'ladi. 
Jismoniy ish va sport bilan shug'ullanganda kislorod iste'mol qilish bir daqiqada 100 
ml ortganda qonning daqiqalik hajmi taxminan 800-1000 ml ko'payishi hisoblab 
topilgan. Odam tinch turganda kislorod iste'mol qilish bir daqiqaga 250-300 ml ga, 
ish vaqtida esa 4500-5000 mlga yetishi mumkin. Jismoniy ish vaqtida sistolik hajm 
uch hissa (70 dan 200 ml gacha) yurakning qisqarishlar chastotasi 2 va hatto 3 
baravar ortgani 
(daqiqaga 70 dan 150 gacha va hatto 200 martagacha urgani) uchun ham shunchalik 
ko'p kislorod tashib berilishi mumkin. ., 
Jismoniy mashqlar va jismoniy ish vaqtida qon hujayralarining qon depolaridan 
chiqishi va terlash tufayli qondagi suv , kamayishi, buning natijasida esa qonning 
quyuqlanishi va gemoglobin konsentratsiyasining ko'tarilishi, binobarin, qonning 
kislorod sig'imi ortishi uning kislorod tashishini oshiradi. 
Jismoniy ish bajarilayotganda o'pka ventilatsiyasini va qonning daqiqalik hajmini 
oshiradigan sabablardan biri shuki, to'qimalarda sut kislotasi to'planib qonga o'tib 
turadi. Ayni vaqtda qondagi sut kislotasi mushaklar tinch turgandagi 5-22 m2% 
o'rniga 50-100 va hatto 200 m2% ga yetishi mumkin. Sut kislotasi karbonat kislotani 
natriy va kaliy ionlari bilan bog'lanishdan mahrum qiladi, shuning natijasida qondagi 
karbonat angidrid tarangligi oshib, nafas markazi bevosita va refleks yo'H bilan 
qo'zg'aladi. Zo'r berib ishlayotgan mushaklarga kislorod yetishmay qoladi va sut 
kislotasining bir qismi parchalanishning oxirgi mahsulotlari bo'lgan karbonat angidrid 
hamda suvgacha oksidlana olmaydi, shuning uchun mushaklar bilan ish 
bajarilayotganda sut kislotasi yig'ilib qoladi. Bunday holatni A.Xill kislorod, 
qarzdorlik deb ataydi. Mushaklar bilan juda jadal ish bajarilayotganda, masalan, 
sportchilar g'oyat og'ir musobaqalarda qatnashganda kislorod qarzdorlik paydo 
bo'ladi. 
Jismoniy mashqlar bilan shug'ullanadigan paytda mushaklardagi teri-mushak 
retseptorlar (proprioretseptorlar)ning ta'sirlanishi nafas va qon aylanishini 
kuchaytiradigan signal bo'lib qoladi. Bu vaqtda nafas olishning har qanday 
kuchayishida shu reflektor komponent qatnashadi. 
Mushaklar bilan bajariladigan bir ish ko'p marta takrorlanganda mushak 
proprioretseptorlarining ta'sirlanishi tufayli nafas olish shartsiz refleks yo'li bilan 

---

68 
o'zgarishidan tashqari, shartli refleks yo'li bilan ham kuchayadi va tezlashadi. Nafas 
olishning bunday moslashuvchi o'zgarishlari odatdagi ishni bajarishdan oldingi 
signallar ta'sirida paydo bo'ladi va ishning bajarilishini osonlantiradigan 
o'zgarishlarni, ya'ni to'qimalarining kislorod bilan ta'minlanishini, kuchaytiruvchi va 
sut kislotasining to'planishiga to'sqinlik qiluvchi reaksiyalar kompleksini vujudga 
keltiradi. 
Shunday qilib, jismoniy mashg'ulotlar vaqtida mushaklar ishlayotganda, birinchidan, 
organizmda ro'y beruvchi kimyoviy o'zgarishlar-karbonat angidrid va almashinuvda, 
reflektor ta'sirlar o'pka ventilatsiyasini oshiradi. Jismoniy ish bajarib o'rgangan 
odamning nafas olishi jismoniy ish qilib o'rganmagan odamning nafas olishidan katta 
farq qiladi. Jismoniy ish qilib, sport bilan doimo shug'ullanadigan kishilarda o'pka 
ventilatsiyasining ko'payishi, asosan, chuqur nafas olish hisobiga bo'ladi. Jismoniy 
ish qilib o'rganmagan kishilarda esa nafas olishning tezlashishi natijasida o'pka 
ventilatsiyasi oshadi.