E nuritdinov odam fiziologiyasi

To'qimalarda gaz almashinuvi 
Organizm hujayralari va to'qimalarining kislorod olib, karbonat angidrid chiqarishdan 
iborat murakkab, fiziologik jarayon to'qimalarning nafas olishi deyiladi. Bu 
jarayonlar yoki reaksiyalar natijasida ma'lum miqdorda energiya hosil bo'ladi. 
To'qimalarning nafas olishi dissirnilatsiya shakllarining bin bo'lib, moddalar 
parchalanishi natijasida hosil bo'lgan energiya hisobiga butun tiriklik jarayonlar (tirik 
moddaning yangilanishi, to'qimalarning o'sishi va taraqqiy etish, mushaklarning 
qisqarishi, bezlarning shira chiqarishi va h.k) sodir bo'ladi. 
Yuqorida aytib o'tkanimizdek, ko'p hujayralar kislorod olib, karbonat angidrid 
chiqaradi. Turli hujayralar har xil miqdorda kislorod sarf qiladi. Bezlar, buyrak va 
bosh miya yarim sharlari boshqa a'zolarga qaraganda ko'proq kislorod sarf qiladi. Bir 
to'qimaning o'zi har xil miqdorda kislorod sarflaydi. Bunda kislorod sarfi to'qimaning 
kam yoki ko'p ishlashiga bog'liq. To'qima qancha ko'p ishlasa, shuntha ko'p kislorod 
sarf bo'ladi. 

---

65 
To'qima hujayralari va kapillarlardagi qon orasida gazlar almashinuvi diffuziya yo'li 
bilan o'tadi. Bu jarayonning sodir bo'lishi uchun to'qimada kislorodning parsial 
bosimi qondagiga qaraganda kam, karbonat angidridning parsial bosimi esa ko'p 
bo'lishi kerak. 
To'qimalarda sarf etilgan kislorod miqdori, bir tomondan, a'zoning ishiga bog'liq 
bo'lsa, ikkinchi tomondan, bu a'zoning qon bilan ta'min etishiga va qondagi 
kislorodning parsial bosimiga bog'liq. Bu omillarning hammasi turg'un bo'lmay 
o'zgarib turadi. 
Kislorodning to'qimalarga kirishi ularda bo'ladigan oksidlanish jarayonlarini 
ta'minlaydi. Bu jarayonlarnihg mexanizmi hali yaxshi aniqlangan emas. So'nggi 
vaqtdagi ma'lumotlarga qaraganda, moddalarning 
oksidlanishi uch xil yo'l , bilan vujudga keladi: 1) moddaga kislorod qo'shilishi; 2) 
ularning vodorod yo'qotishi; 3) elektron ajratishi. 
To'qimalarda oksidlanish jarayonlarining vujudga kelishi haqidagi hozirgi zamon 
tushunchalari amerikalik olim Genri Svan tadqiqotlariga asoslangan. Uning 
tekshirishlariga qaraganda, hujayralarda moddalarning oksidlanishi ulardan vodorod 
ajralib chiqishi bilan sodir bo'ladi. Organik moddalarning vodorod ajralishi hisobiga 
oksidlanishi kislorodsi/ ham vujudga kela oladi. Buning uchun vodorodni ajratadigan 
maxsus fermcnt-degidraza va vodorodni qabul qilib oladigan modda (akseptor) 
bo'lishi shart. Moddalar almashinuvi natijasida hujayralarda hosil bo'ladigan har xil 
organik molekulalar shunday akseptor rolini. o'ynay oladi. Bu kislorodsiz (anaerob) 
oksidlanish jarayoni akseptorlar vodorodga tuyingandan keyin to'xtaydi. Oksidlanish 
reaksiyalarini oxiriga yetkazish uchun akseptorlar o'zlaridan vodorodni ajratib 
chiqarishi kerak. Bu esa kislorodli sharoitda vujudga keladi: kislorod vodorod bilan 
birikib, suv hosil qiladi (43-rasm). 
Qon aylanish katta doirasining kapillarlaridan o'tayotgan qon o'/idagi kislorodning 
hammasini bermaydi. Arterial qonda qariyb 20 hajm % kislorod bor; venoz qonda esa 
taxminan 12 hajm % O2 bo'ladi. Shunday qilibr 20 hajm. % kisloroddan to'qimalar 8 
hajm % ill, ya'ni qondagi jami kislorodning 40% ni oladi. 
7 
Arterial qondagi kislorodning to'qimalar oladigan va foizlar bilan ifodalanadigan 
miqdori kislorodning utili/atsiya koeffitsienti deb ataladi. Bu ko'rsatich bir qancha 
fiziologik sharoitlarga qarab o'zgaradi, .Organi/m tinch turganda bu koeffitsient 30-
40% ga teng. Og'ir jismoniy ish bajarilganda mushaklardan ketayotgan venoz 
qondagi kislorod miqdori 
kamayib, 8-10% gacha tushadi. Demak, kislorodning utilizasiya koeffitsienti oshib, 
50-60% gacha yetadi. 
Ishlamay turgan kapillarlar to'qimaning ishlashi tufayli ochilib, to'qimalarga qonning 
tez o'tishini ta'minlaydi. Sut kislotasi bilan karbonat kislotaning ko'p hosil bo'lishi 
(buning natijasida gemoglobinning kislorod biriktirish xossasi susayadi va 
to'qimalarga kislorod tezroq diffuziyalanib o'tadi) ham utilizatsiya koeffitsientini 
oshiradi, nihoyat ishlayotgan mushaklarda haroratning ko'tarilishi va hujayrada sodir 
bo'ladigan fermentativ hamda energetik jarayonlarning kuchayishi kislorod 
utilizatsiyasini oshiradi. Shunday qilib, to'qimalarga kislorod yetkazib berilishi 
oksidlanish jarayonlarining jadalligiga qarab boshqariladi. 

---

66