Əhli Sünnə Vəl Cəmaat Sələfi Salihin Əqidəsi

Mömin Günahlarına Görə Cəzalandırıla Bilər 
 
Əbu  Hənifə:  “Mömin  imanı  səbəbilə  Cənnətə  girən,  etdiyi 
günahına görə Cəhənnəmdə əzab görə bilər” dedi.  
Əbu Muti: “Əgər özünün Cəhənnəm əhli olduğunu söyləyərsə” 
dedim. O: “Yalan söyləmişdir, onun bu haqda biliyi yoxdur (çünki 
qeybi  olan  bir  şeydir).  Heç  şübhəsiz  ki,  o  Allahın  rəhmətindən 
ümüd  kəsmişdir.  Mömin  bir  kimsənin  həqiqi  mömin  olduğunu 

 
39 
deməsi  lazımdır.  Çünki  o,  imanında  şübhə  etməyəndir.  Mən: 
“Onun  imanı  mələklərin  imanı  kimi  olurmu?  Deyə  soruşdum.  O: 
“Bəli”  dedi
37
.  Mən:  “Əməldə  qüsur  etsədə  belə  həqiqi 
mömindirmi?”  deyə  soruşdum.  O:  “Mənə  Hərisənin  hədisini 
danışdılar.  Peyğəmbər  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  ona:  “Necə 
sabahladın?”  deyə  buyurdu.  O,  da:  “Həqiqi  mömin  olaraq 
sabahladım”  dedi.  Peyğəmbər:  “Söylədiyinə  diqqət  et,  çünki  hər 
haqqın  bir  həqiqəti  vardır,  sənin  imanının  həqiqəti  nədir?”  deyə 
buyurdu.  Hərisə:  “Bu  dünyadan  vaz  keçdim,  gündüzlərim  susuz, 
gecələrimi  isə  yuxusuz  qaldım.  Mən  sanki  Rəbbimin  Ərşinə 
baxıram,  sanki  Cənnətdə  bir-birilərini  ziyarət  edən  Cənnət  əhlini 
görürəm,  sanki  Cəhənnəmdə  toplanan  insanları  görürəm”. 
Peyğəmbər:  “Haqqa  icabət  etdin,  davam  et!  Haqqa  icabət  etdin, 
davam  et”  dedi  və  sonra:  “Kim  Allahın  qəlbini  nurlandırdığı 
kimsəyə baxmaq istəyərsə Hərisəyə baxsın” deyə buyurdu. Hərisə: 
“Ey  Allahın  Rəsulu!  Mənə  şəhid  olmağım  üçün  dua  et!”  dedi. 
Peyğəmbər  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  onun  üçün  dua  etdi  və 
sonda Hərisə şəhid oldu”
38
.  
 
Kafirlər Haqqı Gördükləri Zaman İman Edəcəklər 
 
Əbu Muti: “Bəzilərinə nə olur ki, Mömin atəşə girməz deyirlər? 
Deyə  soruşdum.  Əbu  Hənifə: “Cəhənnəmə girən  hər  bir  kəs iman 
etmişlərdir” dedi. Mən: “Kafir nəcə?” dedim. O: “Onlar da o, Günü 
iman  edərlər”  dedi.  Mən:  “Bu  necə  olur?”  dedim.  O:  “Onlar 
əzabımızı  gördükdə  dedilər:  “Biz  yalnız  Allaha  iman  gətirdik, 
(Rəbbimizə)  qoşduğumuz  şərikləri  (bütləri)  isə  inkar  etdik!  Amma 
əzabımızı  gördükləri  zaman  iman  gətirmələri  –  Allahın  Öz 
                                                
37
 Əsl olan bu kitab zəif bir ravi tərəfindən rəvayət edildiyi üçün etimad edilməz. Bu Hənəfi 
məzhəbinin etiqadıdır ki, Əhli  Sünnətə,  Sələflərin etiqadına  ziddir.  Ağla  sığan  bir  şey  deyil 
ki, fasiqin, günahkarın imanı mələklərin imanı kimi olsun. Onlar deyirlər ki: “İmanın əslində 
onlar eynidirlər”. Mümkün deyil ki, iki kimsənin imanı eyni olsun.  
38
 Hədis Zəifdir.  

 
40 
bəndələri  barəsində  öncə  olub-keçmiş  (tətbiq  edilmiş)  adətinə 
(qayda-qanununa)  müvafiq  olaraq  heç  bir  fayda  vermədi.  (Əzab 
gəlməmişdən  əvvəl  iman  gətirmək  lazımdır,  əzabı  gördükdə 
gətirilən  imanın  heç  bir  faydası  olmaz).  Kafirlər  elə  oradaca 
ziyana  uğradılar  (məhv  oldular)”.  (əl-Mumin  84-85).  Əbu  Hənifə: 
“Kim haqsız yerə bir cana qəsd edərsə, oğurluq edərsə, quldurluq 
edərsə, fasiqlik edər və ya günah işlərsə, zina edərsə, içki içərsə bu 
kimsə  günahkar  mömindir,  kafir  deyildir.  Bu  halda  onlar 
etdiklərindən  dolayı  Cəhənnəmdə  əzaba  məruz  qalırlar,  lakin 
imanları  səbəbilə  Cəhənnəmdən  çıxarılırlar.  İman  edilməsi  lazım 
olan  hər  bir  şeyə  iman  edən,  lakin  İsa  və  Musa  -  əleyhimussəlam  - 
peyğəmbərdimi,  peyğəmbər  deyilmi?  deyən  kimsə  kafir  olur. 
Həmçinin  kafir  Cənnətəmi,  yoxsa  Cəhənnəməmi  gedər  bilmirəm 
deyən kimsə də: “Kafir olanları cəhənnəm odu gözləyir. Orada nə 
onların  ölümünə  hökm  olunar  ki,  ölüb  canlarını  qurtarsın,  nə  də 
əzabları yüngülləşər.  Biz hər  bir kafiri belə  cəzalandırırıq”.  (Fatir 
36).  “İman  gətirib  yaxşı  əməllər  edən  kimsələri  isə  (ağacları) 
altından  çaylar  axan  cənnətlər  gözləyir.  Bu,  böyük  qurtuluşdur 
(uğurdur)!”.  (əl-Buruc  11).  “...Şübhəsiz  ki,  Allahın  ayələrini  inkar 
edənlər  üçün  şiddətli  bir  əzab  vardır...”.  (Ali  İmran  4).  Ayələrinə 
görə  kafir  olur.  Əbu  Hənifə:  “Səid  İbn  Museyyibdən  mənə 
çatdığına görə kafirləri haqq etdikləri Cəhənnəmə aid etməyən özü 
də onlar  kimidir”.  Əbu  Muti:  “İman  edən, fəqət namaz  qılmayan, 
oruc  tutmayan,  bu  əməllərin  heç  birini  etməyən  kimsəni  iman 
qurtarırmı?”  deyə  soruşdum.  Əbu  Hənifə:  “Onun  işi  Allahın 
diləməsinə  bağlıdır.  Dilərsə  əzab  edər,  dilərsə  rəhm  edər.  Allahın 
kitabından hər hansı bir şeyi inkar etməyən kimsə mömindir. Mənə 
elm  əhlindən  birinin  xəbər  verdiyinə  görə  Muaz  İbn  Cəbəl  – 
radıyallahu  anhu  -  Hums  şəhərinə  gəldiyi  zaman  insanlar  onun 
ətrafında toplandılar. Bir gənc ona: “Namaz qılan, oruc tutan, Beyti 
həcc edən, Allah yolunda cihad edən, kölə azad edən, zəkatı verən 
və  lakin  Allah  və  Rəsulundan  şübhə  edən  kimsə  barəində  sözün 
nədir?” deyə soruşdu. Muaz: “Onun üçün atəş vardır” dedi. Gənc: 

 
41 
“Namaz  qılmayan,  oruc  tutmayan,  Beyti  Həcc  etməyən,  zəkatını 
verməyən  lakin  Allah  və  Rəsuluna  inanan  kimsə  necə?”  dedi. 
Muaz:  “Onun  üçün  Allahdan  əff  edildiyini  ümüd  edər,  əzaba 
uğramasından  da  qorxarıq”  dedi.  Bunun  üzərinə  gənc:  “Ey 
AbdurRahmanın  atası!  Şübhə  ilə  yanaşı  əməl  fayda  vermədiyi 
kimi, iman ilə bərabər hər hansı bir (günah) da zərər verməz” dedi 
və getdi
39
. Muaz: “Bu bölgədə bu gəncdən biliklisi yox” dedi
40
.  
 
Cəmaata Qarşı Çıxan Dəstə 
 
Əbu  Hənifə:  “Həddi  aşan  tayfa  ilə  küfrlərindən  dolayı  deyil, 
həddi aşdıqları üçün döyüşün. Sultan zalım olsa da belə adil zümrə 
ilə  bərabər  ol!  Lakin  həddi  aşanlarla  bərabər  olma.  Cəmaat 
əhlindən fasiq və zalımlar olsa da belə onların içində sənə yardımçı 
olacaq saleh insanlar da vardır. Əgər cəmaatı təşkil edənlərin çoxu 
zalım  və  həddi  aşanlar  olarlarsa  onlardan  ayrıl.  Çünki  Allah: 
“Mələklər öz nəfslərinə zülm edənlərin (Məkkədə kafirlər içərisində 
qalıb  hicrət  etməyənlərin)  canlarını  alarkən  (onlara)  deyəcəklər: 
“Siz (hicrət zamanı) nə işdə idiniz?” Onlar söyləyəcəklər: “Biz yer 
üzərində  zəif  (aciz)  kəslər  idik.”  (Mələklər  də  onlara:  )  “Allahın 
torpağı  geniş  deyildimi  ki,  siz  də  hicrət  edəydiniz?”  –  deyəcəklər. 
Onların sığınacaqları yer Cəhənnəmdir. O necə də pis yerdir!”. (ən-
Nisa  97).  “Ey  mömin  qullarım!  Şübhəsiz  ki,  Mənim  bu  yerim 
genişdir.  Elə  isə  yalnız  Mənə  ibadət  edin”.  (əl-Ənkəbut  56) 
buyurur.  Əbu  Hənifə:  “Bizə  Həmməd, o  da İbrahimdən, o da  İbn 
Məsud  –  radıyallahu  anhu  -  rəvayət  edir  ki,  Peyğəmbər  –  sallallahu 
                                                
39
 Bu  həddi  aşan  Murciyə  əqidəsində  olanların  etiqadıdır.  Murciyə  əqidəsinə  görə  İman  – 
qəlb ilə təsdiq,  dil ilə  söyləməkdir. Əməllər  imandan  deyildir. Yəni insanın  əməl etməməsi 
onun  imanına  təsir  etməz.  İmanın  əslində  onlar  mələklərin  imanı  kimidir.  Nə  Muaz  İbn 
Cəbəl,  nə  də  Əbu  Hənifə  bu  sözləri  deyə  bilməz.  Onlar  bu  şeylərdən  uzaqdırlar.  Çünki 
bundan  öncəki  başlıqda  İmam  özü  dedi  ki:  Əbu  Hənifə:  “Mömin  imanı  səbəbilə  Cənnətə 
girən,  etdiyi  günahına  görə  Cəhənnəmdə  əzab  da  görə  bilər”  dedi.  Ola  bilməz  ki,  burada 
onun əksi deyilsin. Çünki Əbu Muti özü Murciyə əqidəsində idi.  
40
 Zəif.  

 
42 
aleyhi və səlləm - buyurdu: “Əgər bir yerdə günahlar zühr edib onu 
dəyişdirməyə  gücün  çatmazsa  oradan  başqa  yerə  get  və  Rəbbinə 
ibadət  et!”.  Mənə  elm  əhlindən  birinin  Peyğəmbərin  –  sallallahu 
aleyhi  və  səlləm  -  səhabələrindən  birinin  verdiyi  xəbərə  görə 
Peyğəmbər:  “Fitnədən  qorxaraq  o  yeri  tərk  edib  fitnə  olmayan 
əmin bir yerə gedən kimsə üçün Allah yetmiş siddiq əcri yazar”.  
 
Allahın Ucalığının İsbatı 
 
Əbu  Hənifə:  “Bilmirəm  Rəbbim  səmadadır,  yoxsa  yerdədir?” 
deyən  kimsə  kafir  olur.  Həmçinin  Allah  Ərşin  üzərindədir,  lakin 
bilmirəm  Ərş  səmadadır,  yoxsa  Əbu  Hənifə  – rahmətullahi aleyhi  - 
dən:  “Mən  Rəbbimin  səmada,  yoxsa  yerdə  olduğunu  bilmirəm 
deyən  kimsə  kafir  olur.  Allah  Ərşin  üzərindədir  dediyi  halda, 
bilmirəm  Ərş  səmadadır,  yoxsa  yerdədir”  desə?  Yenə  o,  kimsə 
kafirdir.  Allaha  dua  edərkən  yuxarıya  yönəlinir,  aşağıya  deyil. 
Çünki  aşağını  Uluhiyyət  və  Rububiyyət  ilə  heç  bir  əlaqəsi  yoxur. 
Necə  ki,  hədisdə  rəvayət  edildiyi  kimi:  “Bir  adam  Peyğəmbərin 
yanına qara  dərili  bir cariyə  gətirir  və  mənim üzərimə  mömin  bir 
kölə  azad  etmək  vacib  olmuşdu.  Mən  onu  azad  edə  bilərəmmi? 
Allah  Rəsulu  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  buyurdu:  «Cariyəni 
yanıma  çağır».  Cariyə  gəldikdə,  Rəsulullah  –  sallallahu  aleyhi  və 
səlləm - buyurdu: «Sən möminəsən?» O, da bəli dedikdə Rəsulullah 
–  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  buyurdu:  «Əynəallah  –  Allah 
haradadır?». Cariyə əli ilə səmaya doğru işarə etdi. Peyəmbər: “Bu 
cariyə möminədir, onu azad et” deyə buyurdu
41
.  
                                                
41
 Müslimdə  hədis  bu  ləfzlə  keçir:  Müaviyə  İbn  əl-Həkəm  əs-Sələmi  –  radıyallahu  anhu  – 
rəvayət  edir  ki,  bir  cariyəm  var  idi.  Çöldə  qoyun  otarırdı.  Bir  gün  canavar  qoyunlardan 
birini yediyinə  görə  çox qəzəbləndim. Hətta  cariyəyə  sillə  də  vurdum. Peşmançılıq  çəkdim 
və  hadisəni  Rəsulullah  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  ə  danışdım.  Allah  Rəsulu  buyurdu: 
«Cariyəni  yanıma  çağır».  Cariyə  gəldikdə,  Rəsulullah  – sallallahu aleyhi və səlləm -  buyurdu: 
«Sən  möminəsən?»  O,  da  bəli  dedikdə  Rəsulullah  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  buyurdu: 
«Əynəallah  –  Allah  haradadır?».  Səma  üzərində.  Bəs  mən  kiməm?  Cariyə:  «Sən  Allahın 
Rəsulu». Müslim 537. 

 
43 
Qəbr Zabının Olmasının İsbatı 
 
Əbu  Hənifə:  “Qəbr  əzabının  olduğuna  inanmıram  (yoxdur)” 
deyən  kimsə  həlaka  uğrayan Cəhmidir.  Çünki o Allahın:  “Onlara 
iki  dəfə  (dünyada və  qəbr  evində)  əzab  verəcəyik.  Sonra  (axirətdə) 
isə  ən  böyük  əzaba  uğrayacaqlar”.  (ət-Tövbə  101)  ayəsində  qəbr 
əzabı  qəsd  olunmalıdır.  “Şübhəsiz  ki,  zalımları  (kafirləri)  hələ 
bundan  başqa  da  (dünyada  və  qəbir  evində)  əzab  gözləyir.  Lakin 
onların  əksəriyyəti  (bunu)  bilməz!”.  (ət-Tur  47).  Yəni  qəbr  əzabı 
olan  ayələri  inkar  etmiş  olar.  Əgər:  Mən  ayəyə  inanıram,  lakin 
Təfsir  və  Təvilinə  inanmıram”  deyərsə  kafir  olar.  Çünki  Quranda 
elə ayələr vardır ki, onlar özləri təfsirdirlər (açıq-aydındırlar). Əgər 
bunu inkar edərsə kafir olar. Mənə bir nəfər Mihləl İbn Amrdan, o 
da  İbn  Abbas  –  radıyallahu  anhu  -  rəvayət  edir  ki,  Peyğəmbər  – 
sallallahu aleyhi və səlləm - buyurdu: “Mənim ümmətimin ən şərliləri 
mən atəşdə deyil Cənnətdə olacağam deyənlərdir”.  
 
Allahın Adından And İçməyin Qadağan 
Olunması 
 
Əbu  Zubyan  –  radıyallahu  anhu  -  rəvayət  edir  ki,  Peyğəmbər  – 
sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  buyurdu:  “Ümmətimdən  Mutəalli 
olanların vay halına”. Biz: “Mutəalli olanlar kimdir?”. Peyğəmbər: 
“Onlar  filan  kimsə  Cənnətdə,  filan  kimsə  də  Cəhənnəmdədir  dey 
and  içənlərdir”  deyə  buyurdu.  Mənə  Nəfi,  o  da  İbn  Ömər  – 
radıyallahu  anhu  -  rəvayət  edir  ki,  Peyğəmbər  –  sallallahu  aleyhi  və 
səlləm  -  buyurdu:  “Allah  Qiyamət  günü  hökm  edənə  qədər 
ümmətimin Cənnətdə  və ya  Cəhənnəmdə olduğunu  söyləməyin”. 
Mənə  Əban,  O  da  Həsən  –  radıyallahu  anhu  -  rəvayət  edir  ki, 
Peyğəmbər  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  Rəbbindən  buyurdu: 
“Qiyamət günün qullarımın arasında hökm edib yerlərinə (Cənnət 

 
44 
və  Cəhənnəmə)  göndərmədən  siz  onları  Cənnət  və  Cəhənnəmə 
göndərməyin”.  
Əbu Muti: “Mənə qatildən və onun arxasında qılınan namazdan 
bəhs et!” dedim.  
Əbu  Hənifə:  “Hər  bir  təqva  əhli  və  günahkar  bir  kimsənin 
arxasında namaz qılmaq caizdir. Sənin əcrin sənə, onun günahı da 
özünə  aiddir  (bu  həmçinin  cənazə  namazının  qılınmasına  da 
aiddir)”.  Mən:  “Mənə  İnsanlara  qılıncı  ilə  qarşı  çıxan,  onlarla 
döyüşən və onlardan bir çox şeyləri qəsb edən kimsələrdən danış” 
dedim. O: “Onlar bir neçə zümrədirlər, hamısı da Cəhənnəmdədir” 
dedi. Əbu Hureyrə – radıyallahu anhu - rəvayət edir ki, Peyğəmbər – 
sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  buyurdu:  “Yəhudilər  yetmiş  iki  firqəyə 
ayrıldılar,  mənim  ümmətim  də  yetmiş  üç  firqəyə  ayrılacaqdır. 
Böyük bir cəmaatdan başqa
42
 hamısı atəşdədir”. Mənə Həmməd, o 
da İbrahimdən, o da İbn Məsuddan – radıyallahu anhu - rəvayət edir 
ki,  Peyğəmbər  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  buyurdu:  “Kim  İslama 
qarşı  cinayət  edərsə  həlak  olar,  bidət  çıxaran  sapıqlığa  düşər. 
Sapıqlığa  düşən  də  Cəhənnəmdədir”.  Bizə  Meymun,  o  da  İbn 
Abbasdan  –  radıyallahu  anhu  -  rəvayət  edir  ki,  bir  nəfər 
Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  yanına  gələrək:  “Ey 
Allahın  Rəsulu!  Məni  öyrət”  dedi.  Peyğəmbər  – sallallahu aleyhi və 
səlləm - üç dəfə: “Get Quran öyrən” deyə buyurdu. Dördüncü dəfə: 
“Haqq  sevdiyin  kimsədən  gəlsə,  Sevmədiyin  birisindən  də  gəlsə 
qəbul  et!  Quranı  öyrən,  onun  yönəldiyi  tərəfə  yönəl”  deyə 
buyurdu.  Bizə  Həmməd,  O  da  İbrahimdən, o  da  İbn Məsuddan  – 
radıyallahu  anhu  -  rəvayət  edir  ki:  “Şübhəsiz  ki,  ən  şərli  şeylər 
sonradan  ortaya  çıxarılanlardır.  Sonradan  ortaya  çıxarılan  şey 
bidət,  hər  bidət  zəlalət,  hər  bir  zəlalətdə  Cəhənnəmdədir”.  Allah 
buyurur: “Ona günahları və Allahdan qorxmağı təlqin edənə!”. (əş-
                                                
42
 İbn Ömər - radıyallahu anhu – nun rəvayətində isə səhabələr Cənnətə düşən firqə haqqında 
soruşdular. Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Onlar mənim və səhabələrimin 
yolu ilə gedənlərdir». Başqa rəvayətdə: Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «O, 
da  cəmaatdır».  Tirmizi,  əl-Albani  «Səhih  Hədislər  Silsiləsi»  1348,  İmam  Əhməd  «Musnəd» 
4/102, əl-Albani «Ziləlul Cənnə», əl-Albani «Səhih Tirmizi» 2/333. 

 
45 
Şəms 8). Allah Musaya  - əleyhissəlam - buyurdu: "(Allah: ) “Səndən 
sonra  ümmətini  imtahana  çəkdik.  Samiri  onları  yoldan  çıxartdı 
(buzova sitayiş etdilər)” - deyə buyurdu". (Ta ha 85).  
  
Günah Edən Kimsənin Kafir Olduğu İddiasının 
Rəddi  
 
Əbu  Muti:  “Əgər  bi  kimsə  -  Günah  edən  kimsə  kafirdir” 
deyərsə, onun sözünü boşa çıxaracaq dəlil nədir?” deyə soruşdum.  
Əbu  Hənifə  ona  Allahın  ayəsi  ilə  cavab  verilir:  “Zün-Nunu 
(balıq  sahibi  Yunisi)  da  xatırla!  Bir  zaman o  (küfr  etməkdə həddi 
aşmış  ümmətinə  qarşı)  qəzəblənərək  çıxıb  getmiş  və  (Bizə  xoş 
gəlməyən 
bu 
səbirsizliyinə 
görə) 
onu 
möhnətə 
düçar 
etməyəcəyimizi (gücümüz, yaxud hokmümüzün ona yetməyəcəyini) 
güman etmişdi. Amma sonra qaranlıqlar içində (balığın qarnında; 
gecənin,  yaxud  dənizin  zülmətində):  “Səndən  başqa  ibadətə  layiq 
heç bir ilahı yoxdur. Sən paksan, müqəddəssən! Mən isə, həqiqətən, 
zalımlardan  olmuşam  (əmrinə  qarşı  çıxaraq  özümə  zülm 
eləmişəm)”,-deyib  dua  etmişdi".  (əl-Ənbiya  87).  Yunus  - 
əleyhissəlam  -  özünə  zülm  etsədə  mömin  idi,  kafir  və  münafiq 
deyildir.  Yusufun  -  əleyhissəlam  -  qardaşları:  “(Oğlanları  ona:  ) 
“Ata!  Bizim  üçün  günahlarımızın  bağışlanmasını  dilə.  Biz, 
doğrudan da,  günahkar olmuşuq!” dedilər".  (Yusuf  97)  dedilər.  Bu 
hallarıyla  onlar  günahkardılar,  lakin  kafir  deyildilər.  Uca  Allah 
Peyğəmbəri  Muhəmməd  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  haqqında: 
“Allah  (bununla)  sənin  əvvəlki  sə  sonrakı  günahlarını 
bağışlayacaq, sənə olan nemətini tamam-kamal edəcək və səni düz 
yola  müvəffəq  edəcəkdir!”.  (əl-Fəth  2) günahlarını  demiş,  küfrünü 
deməmişdir.  Musa  -  əleyhissəlam  -  Qibtini  öldürməsiylə  günah 
etmiş,  lakin  kafir  deyildir.  Əgər  bir  kimsə:  “Mən  İnşəallah 
möminəm”  deyərsə:  “Doğrudan  da,  Allah  və  Onun  mələkləri 
Peyğəmbərə  xeyir-dua  verirlər.  Ey  iman  gətirənlər!  Siz  də  ona 
xeyir-dua  verib  kamil  ədəb-ərkanla  salamlayın”.  (əl-Əhzab  56). 

 
46 
Əgər  möminsənsə  salavat  gətir,  əgər  mömin  deyilsənsə  salavat 
gətirmə”  deyilir.  Allah:  “Ey  iman  gətirənlər!  Cümə  günü  namaza 
çağırılanda  Allahı  yad  etməyə  tələsin  və  ticarəti  dayandırın. 
Bilsəniz,  bu  sizin  üçün  nə  qədər  xeyirlidir!”.  (Cumə  9).  Muaz  – 
radıyallahu anhu - dedi: “Bir kimsənin Allah haqqında şübhə etməsi 
onun  bütün  yaxşılıqlarını  puç  edər.  Allaha  iman  etdiyi  halda 
günah  edən  kimsənin  əff  edilməsi  umulur,  əzab  görməsindən  də 
qorxulur”. Ondan: “Şübhə yaxşılıqları sildiyi kimi, iman etmək də 
pislikləri  daha  çox silər”  dedi. Muaz:  “Vallahi,  bu  kimsədən  daha 
çox  heyrət  ediləcək  bir  kimsə  görmədim”  dedi.  Ondan  “Sən 
müsəlmansan?”  deyə  soruşdu.  O:  “Bilmirəm”  dedi.  O,  kimsəyə: 
“Bilmirəm – sözün haqqamı, yoxsa yalanamı aiddir” deyə soruşdu. 
O: “Haqqa” deyərsə, ondan: “Dünyada doğru olan bir şey Axirətdə 
doğru  deyilmi?”.  Əgər  o:  “Bəli”  deyərsə.  Ondan:  “Qəbr  əzabına, 
sorğu-suala,  Xeyir  və  şərin  Allahdan  olmasına  iman  edirsənmi?” 
deyə soruş. Əgər o: “Bəli” deyərsə, ondan: “Sən möminsən?” deyə 
soruş.  O  yenə  də:  “Bilmirəm”  deyərsə,  o  zaman:  “Bilmədin, 
anlamadın, qurtulmadın” de.  
Əbu  Muti:  Əgər  bir  kimsə:  “Cənnət  və  Cəhənnəm  yaradılmış 
deyildir” deyərsə? deyə soruşdum.  
Əbu  Hənifə:  “Onlar  şeydir,  yoxsa  şey  deyildir”  deyə  soruş. 
Çünki  Allah  Quranda:  “Allah  hər  şeyin  xaliqidir.  O,  hər  şeyə 
vəkildir!”.  (əz-Zumər  62).  “Şübhəsiz  ki,  Biz  hər  şeyi  müəyyən 
ölçüdə (lazım olduğu qədər) yaratdıq”. (əl-Qəmər 49). “Onlar (ölən 
gündən  qiyamətə  qədər  qəbir  evində)  səhər-axşam  (gündə  iki  dəfə) 
odda yandırılarlar. Qiyamət qopduğu gün isə (deyiləcəkdir): “Firon 
əhlini ən şiddətli əzaba salın!”. (əl-Mumin 46). Buyurur. Mən: Əgər 
o:  “Cənnət  və  Cəhənnəm  Fanidi  (bir  gün  yox  olacaqlar)”  deyə 
soruşarsa”.  Əbu  Hənifə:  “Allah  Quranda  Cənnət  nemətlərini: 
“Tükənməz və  qadağan  edilməyən  meyvələr  içində”.  (əl-Vaqiə  33). 
Olaraq  vəsf  etmişdir.  Cənnət  və  Cəhənnəmliklər  öz  yerlərinə 
girdikdən sonra  Cənnət  və Cəhənnəm  yox olacaqdır  deyən  kimsə 
orada əbədi qalmağı inkar etdiyi üçün kafir olur”.  

 
47 
Allahın İsim Və Sifətləri 
 
Əbu Hənifə: “Allah məxluqatının sifətləri ilə vəsf edilməz. Onun 
qəzəbi  və  rızası  keyfiyyəti  bilinməyən  sifətlərindəndir.  Bu  Əhli 
Sünnə  vəl Cəmaatın görüşüdür.  O,  (Allah)  qəzəb  də  edər  və  Razı 
da olur. Onun qəzəbi cəzalandırması, rizası da mükafatlandırması 
kimi  deyilməz.  Biz  Onu  özünü  vəsf  etdiyi  kimi  vəsf  edərik.  O, 
birdir. Heç bir şeyə möhtac deyildir, doğmamış və doğulmamışdır, 
heç  bir  tayı,  bərabəri  (şəriki)  də  yoxdur.  Həyy,  Qayyum,  Qadir, 
Səmiun,  Bəsir,  Alim.  Onun  əli  onların  əlləri  üzərindədir.  Lakin 
qulların  əlləri  kimi  bir  üzv  deyildir.  O,  əllərin yaradıcısıdır.  Onun 
üzü  yaratdıqlarının  üzü  kimi  deyildir.  O,  bütün  üzlərin 
yaradıcısıdır. Onun nəfsi yaratdıqlarının nəfsi kimi deyildir. Bütün 
nəfslərin  yaradıcısı  Odur.  “…Onun  heç  bir  bənzəri  yoxdur.  O, 
Eşidəndir, Görəndir”. (əş-Şura 11).  
Əbu Muti: “Əgər Allah haradadır?” deyə soruşularsa.  
Əbu  Hənifə:  “Maxluqatdan  heç  kim,  (heç  nə)  yoxkən,  məkan 
yoxkən,  “Harada”  məfhumu  yoxkən  Allah  vardı.  O,  hər  şeyin 
yaradıcısıdır”  deyə  cavab  ver
43
.  Əgər:  “Diləyən,  diləmiş  olduğu 
şeyi nə ilə dilədi?” deyilərsə. Ona: “Sifətlə” de. O, qüdrətilə Qadir, 
elmi  ilə  Alim,  mülkü  ilə  Malikdir.  Əgər:  “Məşiətləmi  dilədi, 
məşiətlə təqdir edilib, elmləmi dilədi?” deyə soruşarsa. Ona: “Bəli” 
deyə  cavab  ver.  İmamın  sözləri  deyil.  Çünki  Sələflər  belə 
etməzdilər.  
                                                
43
 Bu  sözlərdən  görünür  ki,  bu  cavab  İmam  Əbu  Hənifənin  – rahmətullahi aleyhi - cavabı  və 
sözləri deyil. Əbu Mutinin öz sözləridir. Çünki bu kitabda bir az öncəki fəsildə İmam: “Mən 
bilmirəm Allah yerdədir. Yoxsa  göydədir”  deyən  kimsənin kafir  olduğunu  söyləmişdir.  Və 
Orada  Peyğəmbər  – sallallahu aleyhi və səlləm - cariyəyə:  Allah  haradadır?  Hədisini  də  dəlil 
olaraq  gətirir  ki,  Cariyənin  cavabı  onun  möminə  olmasına  dəlil  idi.  Hətta  biz  bu  sözləri 
İmama  nisbət  etsəkdə  belə  burada  Allah  hər  yerdədir  deyənlər,  Allah  barəsində  Allah 
haradadır? Soruşmaq olmaz deyənlər üçün heç bir dəlil yoxdur. Ümumiyyətlə Məkan – sözü 
Sələflərdən  heç  kəs  işlətməyib.  Allah  haradadır?  Soruşulduqda,  cavab  olaraq:  Səmadadır  – 
deyərdilər.  .  Əgər  siz  Məkan  deməklə  Allahın  məxluqatı  ilə  bərabər  olmadığını  qəsd 
edirsinizsə  biz  də  onu  deyirik  ki,  Allah  münəzzəhdir.  Yox,  əgər  məkan  deməklə  Allahın 
harada olduğunu inkar edirsinizsə biz deyirik: Allah Səmadadır.  

 
48