Əhli Sünnə Vəl Cəmaat Sələfi Salihin Əqidəsi

Səhabələr Haqqında Etiqadı 
 
İmam  Şəfii  – rahmətullahi aleyhi - deyir  ki:  “Uca Allah  Quranda, 
Tövratda  və  İncildə  Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  – 
səhabələrini  tərif  etmişdir.  Peyğəmbəərdə  –  sallallahu  aleyhi  və 
səlləm  –  onların  fəzilət  və  üstünlüklərindən  danışmış  və  heç 
kimsənin  onların  dərəcəsinə  çatması  mümkün  deyildir.  Allahın 
rəhməti  onların  üzərinə  olsun.  Onları  sıddıqların,  şəhidlərin  və 
əməlisalehlərin  mətrəbəsinə  yüksəltmişdir.  Onlar  vəhyin  nazil 
olmasını  görmüş,  Rəsulullahın  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  – 
sünnətini bizə çatdırmışlar. Onlar Rəsulullahın – sallallahu aleyhi və 
səlləm  –  sünnətləri  içində  bizim  bildiyimiz  və  bilmədiyimiz 
sünnətləri  bilirdilər.  Onlar  hər  cür  elimdə,  ictihadda,  təqvada  və 
ağılda  bizdən  üstündürlər.  Bizim  üçün  onların  görüşləri  öz 
görüşlərimizdən daha üstündür. Doğrusunu Allah bilir!”
146
.  
 
Beyhəqi, Rabi İbn Süleymandan rəvayət edir ki, İmam Şəfiinin – 
rahmətullahi  aleyhi  -  belə  dediyini  dinlədim:  Fəzilətdə  öncə  Əbu 
Bəkr,  Sonra  Ömər,  sonra  Osman,  sonra  da  Əlidir  – Allah onlardan 
razı olsun -”
147
.  
 
Beyhəqi,  Muhəmməd  İbn  Abdullah  İbn  AbdulHəkimdən 
rəvayət  edir  ki,  İmam  Şəfiinin  – rahmətullahi  aleyhi  -  belə  dediyini 
dinlədim:  “Peyğəmbərdən  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  sonra 
insanlar  arasında  ən  fəzilətli  (xeyirli)  olanlar  Əbu  Bəkr,  sonra 
Ömər, sonra Osman, sonra Əlidir – Allah onlardan razı olsun -”
148
.  
 
əl-Hərəvi, Yusuf İbn Yəhyə əl-Buveytidən rəvayət edir ki, İmam 
Şəfiidən:  “Bidət  əhli  bir  kimsənin  arxasında  namaz  qılınırmı” 
dedik. O, xeyr. Nə Bidət əhli, nə Qədəri, nə də Murciyə etiqadında 
                                                
146
 Mənakibuş Şəfii 1/442.  
147
 Mənakibuş Şəfii 1/432.  
148
 Mənakibuş Şəfii 1/433.  

 
98 
olan  heç  bir  kimsənin  axasında  namaz  qılma”.  Mən:  “Bizə  onları 
vəsf et!” dedim. İmam: “Kim iman yalnız sözdən ibarətdir deyərsə 
Murciədir.  Kim  Əbu  Bəkr  və  Ömər  haqq  xəlifə  deyildir  deyərsə 
bidət əhlidir, kim də Allahın diləməsini özünə aid edərsə Qədəridir 
(Yəni, mən istədikdən sonra Allah bilir)”
149
.  
 
Kəlam Elmi Və Din Barəsində Mübahisəni 
Qadağan Etməsi 
 
əl-Hərəvi, Rabi İbn Süleymandan rəvayət edir ki, İmam Şəfiinin 
–  rahmətullahi  aleyhi  -  belə  dediyini  dinlədim:  “Bir  adam  bir 
kimsəyə dini kitablarını vəsiyyət etmiş olarsa və kitabları arasında 
kəlam  barəsində  kitablar  olarsa  bu  kitablar  vəsiyytin  içinə  daxil 
olmaz. Çünki kəlam elm deyildir”
150
.  
 
əl-Hərəvi, Həsən əl-Zəfəranidən rəvayət edir ki, İmam Şəfinin – 
rahmətullahi aleyhi - belə dediyini dinlədim: “Mən kəlam barəsində 
bir kimsə ilə mübahisə etdikdən sonra buna görə mütləq Allahdan 
məğfirət  diləmişəm  (və ya:  Kəlam  barəsində  bir dəfə cədəl etdim, 
bundan ötrü Rəbbimdən məğfirət diləyirəm)”
151
.  
 
əl-Hərəvi,  Rabi  İbn  Süleymandan  rəvayət  edir  ki,  İmam  Şəfii  – 
rahmətullahi aleyhi - dedi: “Mən hər hansı müxalif bir kimsəyə qarşı 
(və  ya  şəriətə  müxalif  olan  bir  şey  barəsində)  kitab  (rədd) 
hazırlamaq istəsəm bunu edə bilərəm. Lakin kəlam ilə mənim işim 
yoxdur, kəlamdan da hər hansı bir şeyin mənə nisbət edilməsini də 
arzu etmirəm”
152
.  
 
                                                
149
 Zəmmul Kəlam vr. 215, Zəhəbi “Ziyer” 10/31.  
150
 Zəmmul Kəlam vr. 213, Zəhəbi “Siyer” 10/30.  
151
 Zəmmul Kəlam vr. 213, Zəhəbi “Siyer” 10/30.  
152
 Zəmmul Kəlam vr. 215.  

 
99 
İbn Batta, Əbu Sevrdən rəvayət edir ki, İmam Şəfii – rahmətullahi 
aleyhi - mənə  dedi:  “Kəlamdan  hər  hansı  bir şeyə  baş  vurub  sonra 
da ondan qurtulan kimsə görmədim”
153
.  
 
əl-Hərəvi,  Yunus  əl-Misridən  rəvayət  edir  ki,  İmam  Şəfii  – 
rahmətullahi aleyhi - dedi: “Allahın bir kimsəni şirk istisna hər hansı 
bir  (günahla)  imtahan  etməsi  onun  üçün  kəlamla  imtahan 
etməsindən yaxşıdır”
154
.  
 
(Yunus  İbn  Abdil  Əla)  demişdir:  əş-Şəfii  –  rahmətullahi  aleyhi  - 
dedi:  “Kəlam  əhlinin  elə  şeylər  etdiyini  gordum  ki,  Allahın  nəhy 
etdiyi hər şeyi edən birisini gorməyim mənə onları gorməkdən xoş 
gəldi”. (Yunus İbn Abdil Əla) dedi: Ona belə dedim: “Bilirsənmi iki 
sahibimiz  –  Maliki  və  Leysi  -  nə  deyərdilər?  Deyərdilər  ki  əgər 
“Kəlam”  sahibi  birisini su  uzərində  yeriyən  gorsən  şərindən  əmin 
olma”. İmam: “Az deyiblər, hətta onu səma ilə yer arasında havada 
gəzən gorsən şərindən əmin olma”
155
.  
 
İbnu  Əbil  Həkəm  dedi:  əş-Şəfiini  –  rahmətullahi  aleyhi  -  belə 
deyərkən  eşitdim:  “İnsanlar  “kəlam”da  nə  olduğunu  bilsələrdi, 
ondan şirdən qacdıqları kimi qacardılar”
156
.  
 
Yenə  Rabi  bin  Suleyman  dedi:  əş-Şəfiini  –  rahmətullahi  aleyhi  - 
pilləkənlə enərkən gordum. Bu an bir topluluq məsciddə “kəlam”la 
bağlı  sohbət  edirdi.  Qışqıraraq  belə  dedi:  “Ya  yanımızda  xeyirlə 
qalın, ya da bizi tərk edin”.  
 
Əbu  Sevr  dedi  ki,  İmam  Şəfiini  –  rahmətullahi  aleyhi  -  belə 
dediyini eşitdim: “Kəlam əhli haqdakı hokmum budur ki cubuqla 
                                                
153
 İbanətul Kubra s. 535-536.  
154
 İbn Əbu Hətim “Mənakibuş Şəfii” s. 182.  
155
 İmam Zəhəbi “Siyer”.  
156
 İmam Zəhəbi “Siyer”.  

 
100 
vurulsunlar,  (bu  halilə)  dəvə  uzərində  tayfalar  və  qəbilələr 
arasında dolaşdırılaraq belə deyilsin: “Quranı və sunnəti tərk edib 
“kəlam”a yönələnin cəzası budur”.  
 
İmam  Şəfii  –  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki:  “Şirk  xaric,  heç  bir 
günah kəlamdan böyük deyildir”
157
.  
 
İmam  Şəfii  –  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki:  “Şirk  xaric,  qulun 
Allaha  bütün  günahları  ilə  qovuşması  həvasından  bir  şeylə 
qovuşmasından daha yaxşıdır”
158
.  
 
Təqlid Barəsində Sözləri 
 
İmam Şəfii – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Bir kimsə Peyğəmbər 
- səllallahu aleyhi və səlləm –  dən  nəql  edilən  bir  Sünnəti  açıq-aydın 
bilindiyi  halda  onu  bir  başqasının  sözündən  ötrü  tərk  etməsinin 
halal olmadığını müsəlmanlar ittifaq etmişlər»
159
.  
 
İmam  Şəfii  –  rahmətullahi  aleyhi  –  deyir  ki:  «Mənim  Kitabımda 
Peyğəmbər  -  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  in  sünnəsinə  zidd  bir  şey 
tapsanız Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – in sözünü götürün 
və  mənim  sözümü  tərk  edin.  Sünnətə  uyun  və  başqa  birisinin 
sözünə etibar etməyin»
160
.  
 
İmam  Şəfii  – rahmətullahi aleyhi – deyir  ki:  «Hədis  səhih olduğu 
zaman mənim görüşüm odur»
161
.  
 
                                                
157
 Fətava 5/53, İctimau Cuyuş s. 165.  
158
 Zəhəbi “Siyer” 10/31.  
159
 İbn Qeyyim 2/363, İbn Həzm «Fullani» s. 68.  
160
 Hərəvi «Zəmmul Kəlam» 3/47/1, Xatib Bağdadi “İhticac Biş Şafii” 8/2, İbn Əsakir 15/9/10, 
Nəvəvi «Məcmu» 1/163, İbn Qeyyim 2/361, Əbu Nuaym «Hilyə» 9/107.  
161
 Şarani s. 107.  

 
101 
İmam  Şəfii  –  rahmətullahi  aleyhi  –  deyir  ki:  «Mən  bir  söz 
söylədiyimdə  mənə  zidd  olaraq  Peyğəmbər  -  sallallahu  aleyhi  və 
səlləm  –  dən  səhih  bir  hədis  gəldiyini  görsəniz,  mənə  ağlımın 
getdiyini xəbər verin»
162
.  
 
İmam  Şəfii  –  rahmətullahi  aleyhi  –  deyir  ki:  «Hər  hansı  bir 
məsələdə bir söz söyləmiş olsam və Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və 
səlləm  –  dən  buna  zidd  bir  xəbər  gəlmişsə,  Peyğəmbər  -  sallallahu 
aleyhi və səlləm – in hədisi daha doğrudur. Məni təqlid etməyin»
163
.  
 
İmam  Şəfii  –  rahmətullahi  aleyhi  –  deyir  ki:  «Peyğəmbər  - 
sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  dən  nəql  edilən  hər  hansı  bir  hədisi 
məndən eşitməmiş belə olsanız mənim görüşüm deməkdir»
164
.  
 
Əbu Bəkr Abdullah əl-Humeydi 
– rahmətullahi aleyhi - 
 
Hafiz  Əbu  Bəkr  Abdullah  İbnn  əz-Zubeyr  əl-Qureyşi  əl-
Humeydi. Hüccət bir imam idi. İmam Əhməd – rahmətullahi aleyhi - 
deyir  ki:  “Humeydi,  Şəfii  və  İbn  Rahaveyh  hər  biri  imamdır”. 
İmam  Şəfii  –  rahmətullahi  aleyhi  -  ilə  yoldaşlıq  etmiş  və  H.  219-cu 
ildə  vəfat  etmişdir.  Buxari  və  digər  imamlar  ondan  hədis  rəvayət 
etmişlər
165
.  
 
Bişr  İbn  Musa  dedi  ki,  bizə  əl-Humeydi  –  rahmətullahi  aleyhi  - 
dedi  ki:  “Sünnət  –  bir  kimsənin  xeyri  və  şərilə,  şirini  və  acısı  ilə 
qədərə  iman  etməsi,  başına  gələn  bir  şeyin  ondan  yan 
keçməyəcəyinə,  ondan  yan  keçən  bir  şeyin  başına  gəlməyəcəyini 
                                                
162
 Əbu Nuaym 9/107, İbn Qeyyim «İlamul Muvakkin» 2/163, Fullahi s. 104.  
163
 İbn Əbu Xatim «Adab» s. 93, İbn Əsakir 15/10/1.  
164
 İbn Əbu Xatim s. 93-94.  
165
 Şəzərətuz Zəhəbi 2/45-46.  

 
102 
bilməsi  və  bütün  bunların  Uca  Allahdan  bir  lütf  olmasını 
bilməsidir”.  
 
əl-Humeydi  –  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki:  “İman  –  söz  və 
əməldir,  artar  və  azalar.  Əməlsiz  sözün  faydası  olmadığı  kimi 
niyyət  olmadan  söz  və  əməlində  faydsı  olmaz.  Sünnətə  uyğun 
olmadıqca sözün də, niyyət ilə edilən əməlin də faydası olmaz”.  
 
əl-Humeydi  –  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki:  “Muhəmmədin  – 
sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  bütün  səhabələrinə  rəhmət  oxumaq 
lazımdır.  Çünki  Allah  buyurur:  “Onlardan  (Səhabələrdən  - 
mühacirlərdən  və  ənsarlardan)  sonra  gələnlər  belə  deyirlər:  “Ey 
Rəbbimiz!  Bizi  və  bizdən  əvvəlki  iman  gətirmiş  (din) 
qardaşlarımızı  bağışla...".  (əl-Həşr  10).  Çünki  onlara  məğfirət 
diləməkdən başqa bir şeylə kimsə əmr olunmamışdır. Buna görə də 
onlara  söyən  və  ya  onlardan  hər  hansısa  birinin  şərəfini  alçaldan 
bir  kimsə  Sünnət  üzərə  hərəkət  etmiş  olmaz  və  onun  feydən  hər 
hansısa  bir  payı  yoxdur.  Bunu  bizə  İmam  Məlik  –  rahmətullahi 
aleyhi - bir neçə nəfərdən xəbər vermiş və demişdir. Uca Allah Feyi 
paylaşdıraraq  buyurdu:  “Onlardan  (Səhabələrdən  -  mühacirlərdən 
və ənsarlardan) sonra gələnlər belə deyirlər: “Ey Rəbbimiz! Bizi və 
bizdən  əvvəlki  iman  gətirmiş  (din)  qardaşlarımızı  bağışla.  Bizim 
qəlblərimizdə  iman  gətirənlərə  qarşı  kinə  (həsədə)  yer  vermə.  Ey 
Rəbbimiz!  Sən,  həqiqətən,  şəfqətlisən,  mərhəmətlisən!".  (əl-Həşr 
10).  Burada  Allah:  “Onlardan  (Səhabələrdən  -  mühacirlərdən  və 
ənsarlardan)  sonra  gələnlər  belə  deyirlər:  “Ey  Rəbbimiz!  Bizi  və 
bizdən  əvvəlki  iman  gətirmiş  (din)  qardaşlarımızı  bağışla...”.  (əl-
Həşr 10). Buna görə də kim onlara bu şəkildə dua etməzsə Feydən 
haqq sahibi olan kimsə deyildir”.  
 
əl-Humeydi  –  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki:  “Quran  Allahın 
Kəlamıdır.  Sufyanın  –  rahmətullahi  aleyhi  -  belə  dediyini  dinlədim: 

 
103 
Quran  Allaın  kəlamıdır.  Kim  “Məxluqdur”  deyərsə  bidətçidir.  Biz 
kimsənin belə dediyini eşitmədik”.  
 
əl-Humeydi,  Sufyanın  –  rahmətullahi  aleyhi  -  belə  dediyini 
dinlədi:  “İman  – söz  və əməldir,  artar  və əskilər.  Qardaşı  İbrahim 
İbn  Uyeynə  –  rahmətullahi  aleyhi  - ona:  “Ey  Əbu  Muhəmməd!  Sən 
azalır  demə”  dedi.  O,  qəzəbləndi  və  dedi:  “Sus,  ey  uşaq.  Azalır  – 
hətta heç bir şey qalmayana qədər azalır” dedi.  
 
əl-Humeydi  –  rahmətullahi  aleyhi  -  dedi  ki:  “Ölümdən  sonra 
Ruyətullahı  (Allahı  görmək)  qəbul  etmək”.  Quran  və  Sünnətin 
dediklərini qəbul etmək. “Yəhudilər dedilər: "Allahın Əli bağlıdır!" 
Onların öz əlləri bağlandı və dedikləri sözə görə lənətə gəldilər...”. 
(əl-Maidə  64).  “(Müşriklər)  Allahı  lazımınca  qiymətləndirmədilər 
(uca  tutmadılar).  Halbuki  qiyamət  günü  yer  bütünlüklə  Onun 
ovcunun  içində  olacaq,  göylər  isə  Onun  sağ  əli  ilə  büküləcəkdir. 
(Allah müşriklərin Ona) aid etdikləri sifətlərdən tamamilə uzaq və 
ucadır!”.  (əz-Zumər  67).  “Mərhəmətli  Allah  Ərşə  İstiva  (etdi) 
ucaldı”. (Ta ha 5) kimi deyirik. Bundan başqa bir iddiada olan bir 
kimsə  sifətləri  tətil  edən  Cəhmidir”.  Biz  –  Xaricilərin  dediyi  kimi: 
Kim böyük günah edərsə kafir olur” demirik. Hər hansı bir günah 
etdi  deyə  bir  kimsənin  kafir  olduğunu  söyləmirik.  Küfr  ancaq 
Rəsulullahın dilə gətirdiyi bu beş əsasın tərk edilməsi ilə baş verir: 
İslam  beş  təməl üzərində  bina  edilmişdir.  Allahdan  başqa ibadətə 
layiq  heç  bir  ilah  olmadığına,  Muhəmmədin  Allahın  Rəsulu 
olduğuna şəhadət etmək, namazı qılmaq, zəkatı vermək, Ramazan 
ayının orucunu tutmaq və Beyti həcc etmək”
166
.  
 
Bişr İbn əl-Həris 
– rahmətullahi aleyhi - 
 
                                                
166
 Usulu Sünnə 2/546-548.  

 
104 
Əbu Nasir Bişr İbn əl-Həris əl-Mərvəzi, Bişr əl-Həfi kimi tanınan 
zahid  bir  kimsədir.  Bağdatda  H.  227-ci  ildə  Rabiul  Əvvəl  ayında 
vəfat etmişdir
167
.  
 
Əbu  Hafs  Ömər  İbn  Yəsir  əl-Attar,  Bişr  İbn  əl-Hərisin  – 
rahmətullahi aleyhi - yazısı  olduğunu  iddia  etdiyi  bir  səhifə  çıxarıb 
bizlərə  verdi  və  dedi:  Bunu  əzbərləyin  və  öyrənin.  Beləliklədə 
imanın  əsaslarını  öyrənmiş  olarsınız.  Bunlardan:  Bir  və  tək  olan, 
şəriki olmayan Allahdan başqa ibadətə layiq haqq ilah olmadığına, 
Muhəmmədin  Allahın  qulu  və  Rəsulu  olduğuna  şəhadət  etmək, 
Rəsulların  və  Peyğəmbərlərin  gətirdiklərini  iqrar  və  qəbul  etmək, 
diliylə  söylədiyini,  qəlbi  ilə  qəti  olaraq  inandığı  imanına  heç  bir 
şübhə  etməyəcəkdir.  Tövhid  əhli  olan  hər  hansı  bir  kimsəni  bir 
günah  səbəbiylə  təkfir  etməyəcək,  qeyb  olan  bütün  məsələləri 
Allaha  həvalə  edəcəkdir.  Hər  bir  şeyin  Allahın  qəza  və  qədəri  ilə 
olduğuna,  xeyrin  və  şərin  də  Allahdan  gəldiyini  qəbul  edəcəkdir. 
Muhəmmədin – sallallahu aleyhi və səlləm – ümmətindən olub gözəl 
işlər edən bir kimsə üçün ümüd vardır və qazandığı hər hansı bir 
günah  səbəbiylə  də  onu  Cəhənnəmlik  görməz.  Çünki  qullarını 
dilədiyi yerə qoyan Allahdır. Uca Allahın Peyğəmbərinə – sallallahu 
aleyhi  və  səlləm  –  səhabə  olsun  deyə  seçdiyi  Sələfin  haqqını  bilib, 
Əbu  Bəkr  əs-Sıddıq,  Ömər  əl-Faruq,  Osman  İbn  Əffan  və  Əli  İbn 
Əbu  Talibi  – Allah onladan razı olsun - hamıdan öndə  görmək, istər 
kiçik  istərsə  də  böyük  səhabələrdən  rəhmətlə  söz  açar,  onların 
fəzilətindən  danışar,  aralarında  baş  verən  anlaşılmazlıqlardan  bir 
şey  danışmaz.  Cümə,  iki  bayram  namazı  və  Ərafatda  olan 
namazları yaxşı və günahkar hər bir əmirin arxasında qılar. Səfərdə 
və  evdə  corablar  üzərinə  məsh  edər,  səfərdə  namazını  qısaldar. 
Cihad  –  Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  Peyğəmbər 
olaraq  göndərildiyi  gündən  zalımın  zülmünün  və  Dəccəl  ilə 
döyüşəcək  ən  xeyirli  topluluq  gəlincəyə  qədər  davam  edəcəkdir. 
Quran  Allahın  kəlmı  və  Onun  nazil  etdiyi  kitabdır,  yaradılmış 
                                                
167
 Şəzəratuz Zəhəbi 2/60-62.  

 
105 
deyildir. Alış-veriş sünnətə uyğun olaraq Qiyamətə qədər halaldır. 
İman  –  söz  və  əməldir,  artar  və  əskilər.  Cənazə  namazında  dörd 
təkbir  gətrilir,  müsəlmanların  rəhbərlərinin  islahı  üçün  dua  edər, 
qılınca  əl  ataraq  onlara  qarşı  çıxmaz.  Fitnələr  zamanı  döyüşə 
cıxmayıb evində oturar. Qəbr əzabına, Munkər və Nəkira, Hovuza, 
şəfaətə  və  Mizana  iman  edər.  Muvahhidlərdən  bir  topluluğun 
Peyğəmbərdən – sallallahu aleyhi və səlləm – gələn xəbərlərdə dediyi 
kimi  Cəhənnəmdən  çıxarılacaqlarına  da  inanar.  Biz  bunların 
hamısına  iman  edər  və  sünnət  əhlinin  xüsusiyyətlərindən 
bəzilərinə Allahın kitabının, Rəsulullahın – sallallahu aleyhi və səlləm 
– hədislərinin və səhabələrinin sözlərini qəbul etmək, bidəti isə tərk 
etməkdir.  Bizlər  Allahın  söz  söylədiyinə,  yaratdığına  şahidlik 
edirik.  Onun  sözü  bir  söz,  yaratması  da  bir  yaratmaqdır.  Sözü 
yaratdıqlarından  ayrıdır,  yaratdıqları  da  Onun  sözündən  ayrıdır. 
“Allah  yanında  İsa  da  (İsanın  atasız  dünyaya  gəlmiş  də)  Adəm 
kimidir. Allah onu (Adəmi) torpaqdan yaratdı. Sonra ona: “(Bəşər) 
ol!”  –  dedi,  o  da  oldu”.  (Ali  İmran  59).  Burada  “Ol”  buyuruğu 
yaradılmış  deyildir.  Həmd  heç  bir  ortağı,  bənzəri,  oxşarı,  ziddi, 
hökmünə  kimsəni  şərik  etməyən Allaha  məxsusdur.  Əbu Amr  əl-
Xattab dedi ki, mən Muhəmməd İbn Yəhyə əz-Zuhrini vəfatından 
sonra yuxumda gördüm. Ona: “Allah səninlə necə müamələ etdi?” 
dedim.  O:  “Mənə  və  mənim  cənazə  namazımı  qılanlara  məğfirət 
etdi. Mənim kitablarımı İlliyuna qaldırdı və qızıl su ilə yazdı”.  
 
Əli İbn Əl-Mədini 
- rahmətullahi aleyhi -  
 
Əbul  Həsən  Əli  İbn  Abdullah  İbn  Cəfər  İbn  Nəcih  əs-Sədi  əl-
Mədini. Bəni Sad nəslindəndir. Bəsrəlidir, hədis hafizi olub bir çox 
əsərlər  təlif  etmişdir.  H.  161-ci  ildə  dünyaya  gəlmişdir. 
Tələbələrindən Buxari, Əbu Davud, İbn Məhdi – rahmətullahi aleyhi 
- deyirlər ki: «Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – hədislərini ən 
gözəl  şəkildə  başa  düşən  birisi  olmuşur».  Buxari  –  rahmətullahi 

 
106 
aleyhi - dedi  ki:  “Mən İbnul Mədinidən  başqa  kimsənin  qarşısında 
özümü  kiçik  görmədim”.  Əbu  Davud  – rahmətullahi  aleyhi  -  deyir 
ki:  “İbnul  Mədini  hədis  ixtilafını  İmam  Əhməddən  daha  yaxşı 
bilirdi”. H. 234-cü ildə 73 yaşında Zülqadə ayında Samirə şəhərinin 
yaxınlığında  yerləşən  Katiba  əl-Qaka  adlanan  yerdə  dünyasını 
dəyişmişdir
168
.  
 
Lələkai  –  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki:  Bizə  Muhəmməd  İbn 
Rızqullah  xəbər  verdi  ki:  Bizə  Əbu  Muhəmməd  Cəfər  İbn 
Muhəmməd  İbn  Nusayr  xəbər  verdi  ki:  Bizə  Əbu  Muhəmməd 
Abdullah  İbn  Ğannam  İbn  Hafs  İbn  Ğıyas  ən-Nəhai  dedi  ki:  Bizə 
Əbu  Səid  Yəhyə  İbn  Əhməd  dedi  ki:  Mən  Əbu  Abdullah 
Muhəmməd  İbn  Abdullah  İbn  Bastamı  belə  deyərkən  dinlədim: 
Mən  Səhl  İbn  Muhəmmədi,  Əli  İbn  Abdullah  İbn  Cəfər  İbn  əl-
Mədiniyə  –  rahmətullahi  aleyhi  -  bunu  oxuyarkən  dinlədim.  Ona 
dedi  ki:  Xeyri  və  şərilə  Qədərə  iman  etmək,  Quran  Allahın 
kəlamıdır,  yaradılmış  deyildir.  Onun  yaradılmış  olmadığını 
söyləməkdə  zəiflik  göstərmə.  Çünki  Əziz  və  Cəlil  olan  Allahın 
kəlamı  ondan  ayrı  bir  şey  deyildir.  O,  kəlamın  heç  bir  parças 
yaradılmış  deyildir.  Qiyamət  günü  olan  mizana  iman  edər,  Allah 
Qiyamət günü qulları ilə danışacaq, onları aralarında bir tərcüməçi 
olmadan  hesaba  çəkəcək.  Buna  da  iman  edilir  və  təsdiq  edilir. 
Şübhəsiz  Qiyamət günündə Rəsulullaha  – sallallahu aleyhi və səlləm 
–  aid  bir  Hovuz  vardır.  Ümməti  o,  Hovuza  gələcəkdir.  Uzunluğu 
bir  aylıq  məsafə,  üzərində  olan  qabların  sayı  səmada  olan 
ulduzların sayı qədərdi. Buna da iman edilir. Ümməti qəbirlərində 
sorğu-sual  olunar.  Peyğəmbəri  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  – 
barəsində  sual  verilir.  Munkər  və  Nəkir  Allahın  dilədiyi  şəkildə 
onun  yanına  gələr.  Buna  da  iman  və  təsdiq  edilir.  Atəşdə  yanıb 
kömürə  döndükdən  sonra  bir  qrup  kimsələrin  Cəhənnəm 
atəşindən çıxarılaraq Cənnət qapısında bir çaya salınacağına iman 
edilir.  Bu  da  Allahın  dilədiyi  kimi  olacaqdır.  Məsih  Dəccəlin 
                                                
168
 Şəzəratuz Zəhəbi 2/81.  

 
107 
gözləri arasında “Kafir” yazılacağına iman etmək. Çünki bu barədə 
varid  olan  hədisləridə  bunlar  qeyd  olunmuşdur.  Bunun  baş 
verəcəyinə iman edilir. Məryəm oğlu İsanın nazil olaraq Lud qapısı 
yanında onu öldürəcəyinə də iman edilir.  
İman  –  sünnətdə  doğrunu  isbat  etmək  və  niyyət  üzərə  söz  və 
əməldir.  İman  artar  və  əskilər.  Möminlər  arasında  imanı  ən 
mükəmməl kişi əxlaqı etibarıyla ən gözəlidir. Namazın tərk etmək 
küfürdü. Onu tərk edən bir kimsə kafirdir və öldürülməsi halaldır.  
Bu  ümmətin  ən  xeyirlisi  Peyğəmbərdən  –  sallallahu  aleyhi  və 
səlləm  –  sonra  Əbu  Bəkr,  sonra  Ömər,  sonra  Osmandır  –  Allah 
onlardan  razı  olsun  -.  Rəsulullahın  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  – 
səhabələri  arasında  bu  barədə  bir  ixtilaf  olmadan  bu  üçünü  önə 
keçirdikləri kimi bir də onları önə keçirərik. Peyğəmbər – sallallahu 
aleyhi  və  səlləm  –  ilə  söhbət  edib  gözləriylə  onu  görən,  ona  iman 
edən,  bir  an  belə  ona  səhabəlik  edən  bir  kimsə  bu  səhabəliyi 
sayəsində  hər  cür  xeyirli  əməlləri  etmiş  olsalar  da  belə  bütün 
tabiinlərdən daha fəzilətlidir.  
Pis  və  ya  yaxşı  imamlara,  möminlərin  əmirlərinə  və  insanların 
icması  və  istəyi  ilə  xəlifəlik  məqamına  keçənləri  dinləyib  itaət 
edilməlidir. Allaha və axirət gününə iman edən hər hansı bir kimsə 
pis  və  ya  yaxşı  imam  olmadan  bir  gecə  belə  keçirməsi  halal 
deyildir. Onların başında olan imam möminlərin əmiridir. İstər pis, 
istərsə  də  yaxşı  əmirin  arxasında  döyüşə  getmək  Qiyamətə  qədər 
tərk  edilməz.  Feyləri  paylaşdırmaq,  Hədləri  qoymaq,.  Sözləri 
dinlənilən  imamların  haqlarıdır.  Bu  bardə  kimsənin  onlara  dil 
uzatması  və  ya  onlarla  anlaşmazlıq  və  çəkişməyə  qalxması  haqqı 
yoxdur.  Zəkatını  onlara  ödəyən  kimsə  borcundan  qurtulmuş  və 
öhdəliyinə  düşəcyi  yerinə  yetirmiş  olar.  Bu  imam  pis  və  ya  yaxşı 
olsun  fərq  etməz.  Belə  bir  imamın  və  onun  təyin  etdiyi  kimsənin 
arxasında  namaz  caizdir  və  qılınmış  olur.  İki  rükət  qılınır.  Buna 
rəğmən  həmən  namazı  gedib  yenidən  qılan  bidətçidir.  İmanı  tərk 
etmiş  və  müxalif  olmuş  bir  kimsdir.  Belə  bir  kimsə  imamın 
arxasında Cümə namazını qılanmaz deyənlərin görüşündədirsə o, 

 
108 
kimsə Cümənin fəzilətindən heç bir payı yoxdur. Sünnət bunların 
arxasında namaz qılmağı və bundan ötrü qəlbdə heç bir narahatlıq 
olmamalıdır.  İnsanların  ətrafında  toplanaraq  seçdikləri  və  ya 
qələbə  yolu  ilə  xəlifəliyini  qəbul  etdikləri  müsəlman  imamlardan 
hər hansı birinə qarşı çıxan kimsə bu imama qarşı itaətsizlik etmiş, 
ayrılıq etmiş və bu haqda Rəsulullahdan – sallallahu aleyhi və səlləm 
–  gəlmiş  xəbərlərə  müxalif  olmuşdur.  Əgər  bu  imama  qarşı  çıxan 
kimsə ölürsə cahiliyyə ölümüylə ölür. Sultan ilə vuruşmaq və ona 
qarşı  çıxmaq  heç  bir  kimsəyə  halal  deyildir.  Belə  bir  şeyi  edən 
kimsə birdətçidir. Sünnət üzərə deyildir. Xaricilər və üsyançılar bir 
kimsənin  canına,  malına  və  ya  bundan  aşağı  olan  şeylərinə  qəsb 
etmək  istəyərlərsə  canını  və  malını  qorumaq  üçün  onlarla 
döyüşməsi halaldır. Lakin ondan ayrılıb uzaqlaşarlarsa onları təqib 
etmə  haqqı  yoxdur.  Onlardan  qurtulmuşsa  izlərindən  getməz. 
Çünki  belə  bir  iş  imamlara  aid  bir  haqdır.  O,  sadəcə  özünü  və 
malını  qoruyur.  Bu  qoruma  əsnasında  da  kimsəni  öldürməyi 
niyyət etməməlidir. Əgər döyüş əsnasında kimsəni öldürərsə Allah 
öldürmüş  kimsəni  uzaqlaşdırmış  olar.  Əgər  malını  və  canını 
qoruyarkən öldürülərsə şəhid olacağını ümüd edərik. Belə birisinə 
hədd  təyin  etməsi  düzgün  deyildir.  Əksinə  bunu  üzərinə  imam 
təyin edilən kimsəyə təslim edər. Onun haqqında hökm verəcək də 
odur.  
Qiblə  əhlindən  hər  hansı  bir  kimsə  haqqında  etdiyi  bir  əmələ 
görə  Cənnətlik  və  Cəhənnəmlik  olduğuna  dair  şahidlik  etmərik. 
Bizlər saleh əməl edən haqqında ümüd etdiyimiz kimi günahkar və 
pis  bir  kimsə  üçün  də  qorxarıq.  Bununla  bərabər  onun  üçün 
Allahın  rəhmətindən  ümüd  edərik.  Cəhənnəmi  vacib  edən  bir 
günah  ilə  Allahın  hüzuruna  o,  günahdan  tövbə  etmiş  və  onun 
üzərində israr etmədən qovuşan kimsənin Allah da tövbəsini qəbul 
edər.  Çünki o  qulların  tövbəsini qəbul edər  və  günahları  əff  edər. 
Etdiyi  günah  ilə  Allahın  hüzuruna  gedən  bir  kimsə  üçün  tətbiq 
olunan cəza o, günahının kəffarəsidir. Tövbə etmədən və günahda 
israr  edərək  Rəbbinin  hüzuruna  gedən  kimsənin  işi  Allaha 

 
109 
qamışdır.  Dilərsə  onu  cəzalandırar,  dilərsə  ona  məğfirət  edər. 
Allahın hüzuruna şirk ilə gedən bir kimsəni Allah əzab edər və ona 
məğfirət etməz.  
Rəsulullahın  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  səhabələrindən  hər 
hansı bir kimsənin dəyərini əskiltən və ya ona nifrət edən bir kimsə 
bidətçidir  ta  ki,  onların  hamısından  rəhmətlə  danışana  qədər  və 
qəlbində  hamısına  qarşı  kiçik  (cüzi)  bir  pislik  hissləri  qalmayana 
qədər.  
Nifaq  küfrün  özüdür.  Bu  da  içində  Allahı  inkar  edib,  ondan 
başqasına  ibadət  edən,  zahirdə  imanı  göstərən  kimsədir. 
Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  zamanında  olan 
münafiqlər  kimi.  Aşağıda  zikr  etdiyimiz  hədislər  bu  əməllərin 
ağırlığını göstərmək üçündür: Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm 
– buyurur: «Dörd şey vardır ki, bunlar kimdə olarsa o, kimsə xalis 
münafiqdir.  Lakin  bu  dörd  xislətdən  biri  bir  kimsədə  olarsa  onu 
tərk  edincəyə  qədər  onda  münafiqlikdən  bir  xislət  vardır:  1)  Ona 
bir  şey  əmənət  edildikdə  əmanətə  xəyanət  edər,  2)  Söz  söylədiyi 
zaman  yalan  söyləyər,  3)  Söz  verdiyi  zaman  yerinə  yetirməz,  4) 
Mübahisə etdiyi zaman biyabırçı sözlərə yol verər»
169
. İbn Məsud - 
radıyallahu  anhu  –  rəvayət  edir  ki,  Peyğəmbər  – sallallahu  aleyhi  və 
səlləm  –  buyurdu:  «Müsəlmanı  söymək  fasiqlikdir,  onunla 
vuruşmaq  isə  küfrdür»
170
.  Peyğəmbər  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm – 
buyurdu:  «İki  müsəlman  qılıncları  bir-birilə  toqquşduqları  zaman 
ölən də öldürülən də Cəhənnəmdədir». Səhabələr: «Ya Rəsulullah! 
Öldürənin  Cəhənnəmdə  olduğunu  başa  düşdük.  Bəs  öldürülən 
nəyə  görə?»  deyə  soruşdular.  Peyğəmbər:  «Çünki o  da  müsəlman 
qardaşını  öldürməyə  can  atmışdır»  deyə  buyurdu
171
.  Peyğəmbər  - 
səllallahu aleyhi və səlləm – in: «Məndən sonra bir-birinizin boynunu 
vuran  kafirlərin  halına  bənzəməyin»
172
.  Peyğəmbər  –  sallallahu 
                                                
169
 Buxari, Müslim.  
170
 Buxari 1/110, Müslim 2/54.  
171
 Buxari, Müslim.  
172
 Buxari.  

 
110 
aleyhi  və  səlləm  –  buyurdu:  «Hər  hansı  bir  kimsə  öz  müsəlman 
qardaşına  ey  kafir  deyə  müraciət  edərsə  bu  sözə  o,  ikisindən  biri 
layiq olar»
173
.  
Cənnət və Cəhənnəm Rəsulullahdan – sallallahu aleyhi və səlləm – 
gələn  rəvayətlərdə  söylənildiyi  kimi  yaradılmışdır.  Onların 
yaradılmadığını  iddia  edən  bir  kimsə  bu  rəvayətləri  yalan 
saymışdır.  Hətta  mən  belə  bir  kimsənin  Cənnət  və  Cəhənnəmə 
iman  etdiyini  düşünmürəm.  Ayrıca  “Şəhidlərin  ruhları  Cənnətdə 
dolaşırlar”  buyurduğu  və  bu  şəkildə  gələn  bütün  hədislərə  biz 
iman edirik.  
Qiblə əhlindən olub Muvahhid və namaz qılan birisi olaraq ölən 
kimsənin  biz  də  Cənazə  namazını  qılarıq.  Onun  üçün  məğfirət 
diləyirik.  Kiçik və  ya  böyük  günahına görə  namazını  qılmağı  tərk 
etmərik.  İşi  də  Allaha  qalmışdır.  Bir  kimsənin  Əbu  Hureyrəni  – 
radıyallahu  anhu  -  sevdiyini,  ona  rəhmət  oxuduğunu  görsən  o, 
kimsənin xeyirni ümüd edə bilər və onun bidətdən uzaq olduğunu 
bilərsən.  Birinin  Ömər  İbn  AbdulƏzizi  –  rahmətullahi  aleyhi  - 
sevdiyini, onun yaxşılıqlarından söz açıb danışdığını görsən bil ki, 
bunun arxasında Allahın izniylə bir xeyir gəlir. Bir kimsənin Bəsrə 
əhlindən  Əyyub  əs-Sahtiyani,  İbn  Aun,  Yunus  və  ət-Teymiyə 
etimat  etdiyini,  onları  sevdiyini,  onlardan  çox-çox  danışdığını, 
onlara uyduğunu görsən o kimsədən xeyir gözləyə bilərsən
174
.