Əhli Sünnə Vəl Cəmaat Sələfi Salihin Əqidəsi

Əbu Sevr İbrahim İbn Xalid əl-Kəlbi 
– rahmətullahi aleyhi - 
 
Əbu  Sevr  İbrahim  İbn  Xalid  əl-Kəlbi  əl-Bağdadi.  İraqlı  alim, 
fəqih  bir  kimsədir.  İmam  Şəfiinin  –  rahmətullahi  aleyhi  -  İraqlı 
tələbələrindən  və  ilk  məzhəbini yayanlardandır. Muctəhid,  huccət 
bir imamdır. H. 170-ci ildə anadan olmuşdur. Sufyan İbn Uyeynə, 
Ubeydə  İbn  Humeyd, Əbu Muaviyə  əd-Darir,  Vəki İbn  əl-Cərrah, 
                                                
173
 Buxari, Müslim.  
174
 “Şərhu Usuli Etiqadi” 2/185.  

 
111 
İmam  Şəfii  və  başqalarından  rəvayət  etmiş,  eləcə  də  Əbu  Davud, 
İbn  Macə  və  başqa  bir  cox  hədis  alimləri  ondan  rəvayət  etmişlər. 
Hədisdə  siqadır.  İmam  Əhməd  –  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki: 
“Elimdə çox yüksək  bir  dərəcəyə çtmışdır.  Mən əlli ildən çox onu 
Sünnətə bağlı birisi olaraq tanıyıram. Mənə görə o, Sufyan əs-Sovri 
–  rahmətullahi  aleyhi  -  kimi  saleh  bir  kimsədir”.  Həmcinin  İmam 
Əhməddən  –  rahmətullahi  aleyhi  -  bir  məsələ  baəsində  soruşulmuş 
və  demişdir:  “Bizdən  başqasından  soruş,  fəqihlərdən  soruş,  Əbu 
Sevrdən soruş”. H. 240-cı ildə vəfat etmişdir
175
.  
 
Lələkai  –  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki:  bizə  Muhəmməd  İbn 
Rızqullah xəbər verdi ki: Bizə Əhməd İbn Həmdan xəbər verdi ki: 
Bizə Əbul Həsən İdris İbn AbdulKərim dedi ki: Xorasan əhlində bir 
kişi  Əbu  Sevr  İbrahim  İbn  Xalidə  –  rahmətullahi  aleyhi  -  yazdığı 
məktubda: İmanın mahiyyəti nədir? Artarmı əskilərmi? Sözdürmü, 
yoxsa  həm  söz,  həm  də  əməldirmi?  Yoxsa  söz,  təsdiq  və 
əməldirmi? Deyə soruşdu. Cavab: İman qəlb ilə təsdiq, dil ilə iqrar, 
əzalarla  əməl  etməkdir.  Ona  Qədəriyyə  kimlərdir?  Deyə  soruşdu. 
İmam:  “Qədəriyyə  -  Allah  qulların  fellərini  yaratmamışdır.  Allah 
qullara 
günahları 
etməyi 
təqdir 
etmədiyi 
kimi 
onları 
yaratmamışdır 
deyən 
kimsələrdir. 
Bunlar 
Qədəriyyədir. 
Arxalarında  namaz  qılınmaz,  xəstələndikləri  zaman  ziyarətinə 
gedilməz,  cənazələrində  iştirak  edilməz.  Bu  fikirlərinə  görə  tövbə 
etmələri istənilir. Tövbə edərlərsə nə gözəl, əksi təqdirdə boyunları 
vurulur”.  Quran  məxluqdur  deyən  kimsələrin  araxasında  namaz 
barəsində  soruşdum”.  İmam:  “Belə  bir  kimsə  sözünə  görə  kafir 
olur.  Arxasında  namaz  qılınmaz.  Çünki  Quran  Allahın  kəlamıdır 
və  elm  əhli  arasında  bu  haqda  heç  bir  görüş  ayrılığı  yoxdur. 
Allahın kəlamı yaradılmışdır deyən bir kimsə kafir olur və Allahın 
zatında  daha  öncə  olmayan  bir  şeyin  sonradan  olmuşdur  deyə 
iddia  etmiş  olur”.  Tövhid  əhlindən  bir  kimsə  Cəhənnəmdə  əbədi 
                                                
175
 Şəzərətuz Zəhəbi 2/93.  

 
112 
olaraq qalacaqdırmı?”. İmam: “Bizlər heç bir Muvahhid əbədiyyən 
Cəhənnəmdə qalmaz deyirik”
176
.  
 
Əhməd İbn Hənbəl 
- rahmətullahi aleyhi -  
 
Əbu Abdullah Əhməd İbn Hənbəl əş-Şeybani. İmam, Muhəddis, 
Mutlaq  mücdəhid  Hicri  164/778-ci  il  Rəbiul  Əvvəl  ayında 
Bağdadda  dünyaya  göz  açmışdır.  Atası  Muhəmməd  İbn  Hənbəl 
otuz  yaşında  ölmüş,  anası  Səfiyyə  Binti  Meymunə  böyütmüşdür. 
Ərəb  olub,  Şeyban  qəbiləsinə  mənsubdur  və  kökü  Nizar 
qəbiləsində  Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  kökü  ilə 
birləşməkdədir.  Hələ  kiçik  yaşlarında  ikən  şəriət  elmərini 
öyrənmiş,  sonra  təhsilini  davam  etdirmək  üçün  Şama,  Hicaza, 
Kufəyə  və  Yəmənə  gələrək  burada  olan  uləma  və  muhəddislərlə 
görüşmüş,  raviləri  taparaq onlardan  hədis  almışdır.  Ömründə  beş 
dəfə həcc etmiş. Bunun üçünü isə piyada həccə getmişdir. İlk dəfə 
İmam Şəfii – rahmətullahi aleyhi - ilə Hicazda tanış olmuş, Yəməndə 
muhəddis  AbdurRazzaq  İbn  Hammamdan  hədis  almaq  üçün 
Yəmənə  gəlmişdir.  Ravilərdən  hədislərlə  bərabər  səhabə  və 
tabiinlərdən  gələn  bütün  rəvayətləri  də  almışdır.  Fiqhi  biliklərini 
və  Üsul  fiqhini  Əbu  Yusuf  və  İmam  Şəfiidən  almışdır.  Qırx 
yaşından sonra 5000 minə yaxın tələbəyə dərs deyərdi. Tarixdən də 
bilindiyi  kimi  bir  çox  alimlər  daima  təziqlərə,  zülmə  məruz 
qalmışlar.  İmam  Əhməd  –  rahmətullahi  aleyhi  -  də  bu  qrupdandır. 
Abbasilərin  xilafəti  zamanı  Xalqul  Quran  –  Quran  məxluqdur 
fitnəsi  Mutəzilə  əqidəsi  və  xristian  alimi  Yuhanna  əl-Diməşqi 
tərəfindən  yayılmışdır.  Xəlifə  Məmunun  (813-833)  dövründə 
insanlara, xüsusən  də  alimlərə  bu əqidə  zorla  qəbul  etdirilirdi.  H. 
218-ci ildə İmam Əhməd, Muhəmməd İbn Nuh, əl-Kavarırı, Sucadə 
kimi  bir  qrup  alimlər  Quran  məxluqdur  –  fikirlərini  qəbul 
                                                
176
 “Şərhu Usulu Etiqadi” 2/193.  

 
113 
etmədiklərinə  görə  zəncirlərlə  həps  edilərək  həpsxanalara 
atılmışlar.  Bu  arada  Kavarırı,  Sucadə  bu  fikirləri qəbul  etdiklərinə 
görə azadlığa buraxılmışlar. Xəlifə Məmun fikirlərindən dönməyən 
İmam  Əhməd  və  Muhəmməd  İbn  Nuhla  görüşmək  üçün  onları 
həps  edilərək  hüzuruna  gətirilmələrini  əmr  etmişdir.  Lakin  bu 
vaxtı  xəlifə  dünyasını  dəyişmiş,  Muhəmməd  İbn  Nuhda  yolda 
dünyasını  dəyişmiş,  İmam  Əhməd  –  rahmətullahi  aleyhi  -  Bağdada 
həps  edilərək  Mötəsimin  (833-842)  xəlifəliyi  dövründə  qazı  İbn 
Əbu Duadın təşviqi ilə işkəncələrə məruz qalmışdır. İyirmi səkkiz 
ay  həpsdə  yatdıqdan  sonra  İmam  Əhməd  azad  edilmiş.  Bundan 
sonra iqtidara əl-Vasiq gəlmiş. Onun dövründə də bu fikirlər hökm 
sürmüşdür.  Nəhayət  Mutəvəkkil  hakimiyyətə  gəlmiş  və  Quran 
məxluqdur  fikirlərinə  son  qoyularaq  yenidən  Quran  və  Sünnə 
hökm sürməyə başlamışdır. İmam Əhməd – rahmətullahi aleyhi - bu 
çətinlikklərə sinə gələrək səbr etməsi 14 il davam etmişdir. Məşhur 
hədis  alimlərindəndir.  Sünnənin  atası  adını  da  daşıyır.  Rəvayət 
etdiyi  hədislər  məşhur  “əl-Musnəd”  adlı  kitabında  toplanmışdır. 
Bu  kitabda  14  ciliddə  28000  min  hədis  toplanmışdır  ki,  bunlarda 
750000  min  hədisin  içindən  seçilərək  bu  kitaba  yerləşdirilmişdir. 
Kitabı  səhabələrin  rəvayətləri  ilə  tərtib  etmişdir.  Əsərdə  904 
səhabənin  rəvayəti  vardır.  H.  241/855-ci  il  Rəbiul  Əvvəl  ayının  12 
cümə  günü  Bağdadda  dünyasını  dəyişmişdir.  İbrahim  əl-Hərbi  – 
rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki:  “Əhmədi  gördüm.  Sanki  Allah 
keçmişdə və gələcəkdə yaşayan bütün insanların elmini onda cəm 
etmişdir”.  Əbu  Zura,  Abdullah  İbn  Əhmədə  deyərdi:  “Sənin  atan 
miliyon hədis bilirdi”. Əli İbn əl-Mədini – rahmətullahi aleyhi - deyir 
ki: “Allah  bu  dini iddə günü  Əbu  Bəkr əs-Sıddıq  ilə, Mihnə günü 
isə İmam Əhməd vasitəsilə qorumuşdur”.  
 
Lələkai  – rahmətullahi aleyhi - deyir  ki:  Bizə  Əli  İbn Muhəmməd 
İbn Abdullah əs-Sukəri xəbər verdi ki: Bizə Osman İbn Əhməd İbn 
Abdullah İbn Bureyd  əd-Dəqiqi dedi ki: Bizə Əbu Muhəmməd əl-
Həsən İb AbdulVəhhab və ya əl-Əmbəri 293-cü ildə öz kitabından 

 
114 
oxuyaraq  dedi  ki:  Bizə  Əbu  Cəfər  Muhəmməd  İbn  Suleyman  əl-
Minkari dedi ki: Mənə Abdus İbn Malik əl-Attar dedi ki, mən Əbu 
Abdullah  Əhməd  İbn  Muhəmməd  İbn  Hənbəlin  –  rahmətullahi 
aleyhi  -  belə  dediyini  dinlədim:  “Bizə  görə  Sünnətin  əsasları 
bunlardır:  Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  səhabələrinin 
izlədiyi  yola  sımsıxı  sarılmaq,  onlara  uymaq  və  bidətləri  tərk 
etməkdir. Hər bir birdət də əsasən bir sapıqlıqdır. Düşmənləri tərk 
etmək,  həva  əhli  ilə  oturmağı  tərk  etmək,  mübahisələri  və  dinlə 
bağlı münaqişələri tərk etməkdir. Sünnət bizə görə Rəsulullahdan – 
sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  gələn  nəqillərdir.  Sünnət  Quranı 
açıqlayar  və  Quranın  dəlilləridir.  Sünnətə  qiyas  yoxdur.  Ona 
nümunə  göstərilməz,  ağıllarla,  həvalarla  idrak  edilməz.  Sünnət 
sadəcə tabe olmaq və həvanı tərk etməkdir. Xeyri və şərilə Qədərə 
iman etmək. Bu haqda varid olan hədisləri təsdiq etmək və onlara 
inanmaq.  Nə  üçün  və  necə  demədən  bunlar  təsdiq  edilir  və  iman 
gətrilir.  Bir  hədisin  təfsirini  bilməyən  və  ya  ağlıyla  onu 
qavrayamayan bir kimsə bu xüsusda mükəlləfiyət altında deyildir. 
Belə  bir  kimsə  buna  iman  edib,  ona  təslimiyyət  göstərməklə 
yükümlüdür.  əs-Sadiq  vəl-Məsduq  –  hədisi  və  buna  bənzər  qədərə 
dair digər hədislərdə olduğu kimi.  
Qiyamət  günü  Rəbbimizi  görəcəyimizə  dair  bütün  hədislər  də 
belədir. Bunlar qulaqlara qəribə gəlsədə, bunları eşidən, bunlardan 
təəccüblənsən  belə  bu  hədislərə  iman  etmək,  onların  birini  belə 
rədd  etməmək.  Qədər,  Allahı  görmək,  Quran  və  bunlara  bənzər 
məsələlərdə  Sünnətdə  varid  olan  hədislər  barəsində  mübahisə 
etmək məkruhdur, qadağandır. Bu şəkildə hərəkət edən bir kimsə 
mübahisəni  tərk  edib  təslimiyyət  göstərmədikcə  Əhli  Sünnətdən 
olmaz.  
Gələn  rəvayətlərə  iman  edilir,  Quran  Allahın  kəlamıdır, 
yaradılmış  deyildir.  Quran  yaradılmamışdır  deməkdə  heç  vaxt 
zəiflik  göstərmə.  Çünki  Allahın  kəlamı  Allahdandır.  Allahın 
kəlamından  yaradılmış  heç  bir  şey  yoxdur.  Əsla  bu  barədə  daha 
öncə söylənməmiş fikirləri irəli sürən, ləfz və başqa şeylər haqında 

 
115 
danışanlarla  mübahisə  etmə.  Quran  barəsində  bir  şey  söyləməyə-
rək  yaradılmışdırmı,  yoxsa  yaradılmamışdırmı  bilmirəm?  Deyən 
kimsələrlə 
də 
mübahisə 
etmə. 
O, 
Allahın 
kəlamıdır, 
yaradılmamışdır.  Peyğəmbərdən  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  – 
rəvayət  edilən  səhih  hədislərdə  deyildiyi  kimi  Qiyamət  günüdə 
Allahın görülməsinə də iman etməlidir.  
Peyğəmbər  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  Rəbbini  görmüşdür  və 
bu  Peyğəmbərdən  səhih  olaraq  rəvayət  edilmişdir.  Bunu  Qatadə, 
İkrimədən,  o  da  İbn  Abbasdan  –  radıyallahu  anhu  -  rəvayət  etdiyi 
kimi əl-Həkə İbn Əban, İkrimədən, o da İbn Abbasdan – radıyallahu 
anhu  -  rəvayət  etmişir.  Əli  İbn  Zeyd,  Yusuf  İbn  Mehrandan,  a  da 
İbn  Abbas  – radıyallahu anhu  - yolu  ilə  rəvayət  etmişdir.  Bizə  görə 
hədis  Peyğəmbərə  – sallallahu aleyhi və səlləm –  gəldiyi  kimi  zahiri 
üzərə başa düşülür. Onun haqqında söz söyləmək də bidətdir. Biz 
ona  gəldiyi  şəkildə  zahirinə  görə  iman  edirik  və  bu  barədə 
kimsəylə mübahisə etmərik.  
Qiyamət günü qulların əməlləri tərəzidə çəkiləcəyinə iman edir 
və  bunu  təsdiq  edirik.  Uca  Allah  Qiyamət  günündə  qulları  ilə 
aralarında heç bir tərcüməçi olmadan  danışacaqdır. Buna da iman 
etmək  və  təsdiq  etmək  lazımdır.  Rəsulullahın  – sallallahu aleyhi və 
səlləm  –  Qiyamət  günü  Hovuzunun  olduğuna,  ümmətinin  o 
Hovuza  gələcəyinə,  eni  bir  aylıq  məsafə  olduğuna,  üzərindəki 
qabların səmadakı ulduzların sayı qədər olduğuna iman edirik.  
Qəbr əzabına,  bu  ümmətin  qəbirlərində sorğu sual  ediləcəyinə, 
imana,  İslama,  Rəbbinin  və  Peyğəmbərinin  –  sallallahu  aleyhi  və 
səlləm  –  kim  olduğuna  dair  sual  soruşulacağına,  bir  kimsənin 
qəbrində Munkər və Nəkirin Uca Allahın dilədiyi və murad etdiyi 
şəkildə gələcəyinə iman və təsdiq edirik.  
Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  şəfaətinə,  bir 
topluluğun  yanıb  kömür  olduqdan  sonra  Cəhənnəm  atəşindən 
çıxarılaraq  Allahın  dilədiyi  kimi  və  dilədiyi  şəkildə  Cəhənnəm 
qapısındakı çaylara salınacaqlarına da iman edərik.  

 
116 
Məsif  Dəccəlin  mütləq  çıxacağına,  gözləri  arasında  “Kafir” 
yazılacağına,  haqqında  varid  olan  hədislərə  və  bunların  həqiqət 
olacağına,  Mərəm oğlu  İsanın  - əleyhissəlam - nazil olaraq onu Lud 
qapısında öldürəcəyinə iman etmək lazımdır.  
İman – söz və əməldir, artar və əskilər. Hədisdə deyildiyi kimi: 
“Möminlərin  iman  baxımından  ən  kamil  olanları  əxlaq  etibarıyla 
ən  gözəl  olanlardır”.  Namazı  tərk  edən  kimsə  kafir  olur. 
Namazdan  başqa  tərk  edilməsi  küfr  olan  başqa  bir  əməl  yoxdur. 
Onu  tərk  edən  kafir  olur  və  Allah  onun  öldürülməsini  halal 
etmişdir.  
Peyğəmbərdən – sallallahu aleyhi və səlləm – sonra bu ümmətin ən 
xeyirlisi Əbu Bəkr əs-Sıddıq, sonra Ömər İbn Xattab, sonra Osman 
İbn  Əffandır  – Allah onlardan razı olsun -.  Peyğəmbərin  – sallallahu 
aleyhi  və  səlləm  –  səhabələri  bu  haqda  hər  hansı  bir  anlaşılmazlıq 
olmadan  bu  üçünü  önə  keçirdikləri  kimi  biz  də  onları  irəli 
keçirməliyik. Sonra bu üçünün ardıyca şurada olan beş nəfər gəlir. 
Bunlar  da  Əli  İbn  Əbu  Talib,  Təlhə,  Zubeyr,  AbdurRahman  İbn 
Auf  və  Saddır  –  Allah  onlardan  razı  olsun  -.  Hamısı  da  Xəlifə 
olabiləcək  kimsələrdir  və  hamısı  da  imamdır.  İbn  Ömərin  – 
radıyallahu anhu - dediyi kimi Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm 
–  həyatda  ikən  və  səhabələrinin  çoxu  sağ  ikən  bizlər  öncə  Əbu 
Bəkri, sonra Öməri, sonra Osmanı – Allah onlardan razı olsun - sayar 
və  sonra  da  susardıq.  Şura  səhabələrindən  sonra  Mühacirlərdən 
olub  Bədirdə  iştirak  edənlər,  sonra  ənsardan  olub  Bədirdə  iştirak 
edənlər,  sonra  da  hicrət  və  birinciliklərinə  görə  fəzilətli  qəbul 
edərik.  Kimisi  onunla  bir  il,  kimisi  bir  ay,  bir  gün,  bir  an  söhbət 
etmiş  və  ya  onu  sadəcə  görmüşdür.  Hamısı  da  onn 
səhabələrindəndir.  Peyğəmbər  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  ilə 
söhbət  edən,  onu  görən,  ondan  bir  şeylər  eşidən,  gözləriylə  onu 
görüb ona iman edənlər səhabə olması səbəbiylə istər bütün xeyir 
əməlləri etmiş olsunlar bütün Tabiinlərdən daha fəzilətlidir.  
İmamlara,  yaxşı  və  ya  günahkar  olsun  möminlərin  əmrinə  və 
Xəlifəlik  vəzifəsinə  gəlib  insanların  ətrafında  toplanıb  xəlifəliyinə 

 
117 
razı  olduqları  kimsələrə  itaət  və  dinləmək  lazımdır.  Qılıncıyla 
onlara  qələbə  çalıb  nəhayət  xəlifə  olan  və  möminlərin  əmiri  deyə 
adlandırılan  kimsəyə  də  dinləyib  itaət  etmək  lazımdır.  Günahkar 
və ya yaxşı olsun bütün əmirlərlə döyüşə çıxmaq Qiyamət gününə 
qədər davam edər və tərk edilməz. Qənimətin paylaşdırıl-ması və 
hədlərin  tətbiq  edilməsi  imamların  vəzifəsidir.  Bu  belədir,  bir 
kimsənin  bu  barədə  onlara  dil  uzatması  ya  da  onlarla  çəkişmə 
haqqı  yoxdur.  Onlara  zəkatları  vermək  caizdir.  Zəkatını  onlara 
verən bir kimsənin zəkatı öz yerini tapar. Əmirləri və onların təyin 
etdikləri  kimsələrin  arxasında  cümə  namazı  qılmaq  caizdir  və  iki 
rükət  qılınır.  Kim  bu  iki  rükəti  qaytararsa  (yenidən  qılarsa) 
bidətçidir.  Bu  barədə  rəvayətləri  tərk  etmiş  və  sünnətə  müxalif 
olmuşdur.  İstər  yaxşı  istərsə  də  pis  imamlar  arxasında  namaz 
qılmağı  uyğun  görməyən  kimsə  cümənin  fəzilətindən  heç  bir  şey 
əldə  etməz.  Sünnət  bu  namazın  onlarla  birlikdə  iki  rükət 
qılmasıdır. Bu iki rükəti qaytaran kimsə bidətçidir. İki rükət qıldığı 
zaman  tam  olduğuna  və  bu  barədə  qəlbində  hər  hansı  bir  şübhə 
olmamalıdır.  
İnsanlar  istər  könül  xoşluğuyla,  istərsə  də  qalib  gəldiyi  üçün 
xəlifəliyini 
qəbul 
edib 
ətrafında 
toplanmış 
olduqları 
müsəlmanların  imamına  qarşı  çıxan  bir  kimsə  müsəlmanların 
birliyini  parçalamış  və  Rəsulullahdan  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  – 
gələn  rəvayələrə  müxalif  olmuşdur.  Əgər  bu  Qiyam  qaldıran 
öləcək olarsa cahiliyyə ölümü ilə olmüş olar.  Sültan ilə  döyüşmək 
halal  olmadığı  kimi,  hər  hansı  bir  kimsənin  ona  qarşı  çıxması  da 
halal deyildir. Kim belə edərsə o sünnətdən və doğru yoldan çıxan 
bidətçidir.  
Oğru  və  Xuruc  edənlərlə  döyüşmək  -  bir  kimsənin  canına  və 
malına  qəsd  varsa  –  caizdir.  Belə  bir  kimsə  öz  canını  və  malını 
qorumaq  üçün  döyüşə  bilər  və  gücü  çatdığı  hər  bir  şeylə  müdaiə 
oluna  bilər.  Bu  oğru  və  qiyam  qaldıran  o  kimsədən  ayrılıb  və  ya 
onu  tərk  edəcək  olarsa  onların  ardıyca  getməz,  onların  izlərini 
təqib etməz. Bunu yalnız imam və ya müsəlmanların rəhbərləri edə 

 
118 
bilər.  O,  kimsənin  olduğu  yerdə  özünün  müdafiə  etməsi  və  var 
gücüylə  kimsəni  öldürməməyi  niyyət  etməsi  lazımdır.  Əgər 
mübarizə  əsnasında  kimsəni  öldürərsə  Allah  öləni  uzaqlaşdırmış 
olar. Lakin öz canını və malını qoruyarkən öldürülərsə hədislərdə 
keçdiyi kimi şəhid olduğu ümüd edilir. Bu barədə olan rəvayətlər 
yalnız onunla  mübarizə  aparmağı, öldürməyi  və  arxasından  təqib 
etməyi  əmr  etmir.  Əgər  yerə  yıxılarsa  və  yaralanarsa  onu 
öldürməz.  Əsir  olaraq  götürərsə  yenə  də  öldürməz,  həd  də  tətbiq 
etmək. Onun barədə Uca Allahın təyin etdiyi əmirlərə xəbər verər, 
onlar da onun barəsində hökm verirlər.  
Qiblə əhlindən kimsəni etdiyi bir əməl səbəbiylə onun Cənnətlik 
və  ya  Cəhənnəmlik  olduğuna  şəhadət  etməz.  Bununla  bərabər 
saleh kimsə üçün ümüd bəslər və qorxar, günahkar və pislik edən 
kimsə üçün də qorxar, Allahın rəhmətini də onun üçün ümüd edər. 
Bir  kimsə  Cəhənnəmi  haqq  edən  günaha  görə  tövbə  edər  və  o 
günah  üərində  israr  etmədən  Allahın  hüzuruna  çıxacaq  olursa 
Allah  onun  tövbəsini  qəbul  edər.  O  qullarının  tövbəsini  qəbul 
edən, günahları  bağışlayandır.  Bu  günaha  görə  dünyada ikən ona 
hədd  tətbiq  olunduğu  halda  Allahın  hüzuruna  çıxan  kimsəyə 
gəldikdə isə o həd Peyğəmbərdən – sallallahu aleyhi və səlləm – gələn 
rəvayətlərdə  olduğu  kimi  onun  günahına  kəffarə  olar. 
Cəzalanmağı  haqq  edən  günahdan  tövbə  etmədən,  günahının 
üzərində  israr  edərək  Allahın  hüzuruna  gedərsə  işi  Allaha 
qalmışdır. Allah istəsə onu əzab verər, istəsə məğfirət edər. Kim də 
kafir  olaraq  Allahın  hüzuruna  çıxarsa  Allah  onu  cəzalandırar, 
məğfirət  etməz.  Muhsin  olduğu  halda  zina  edən  bir  kimsə  zina 
etdiyini  etiraf  edər  və  ya  zina  etdiyinə  dair  ona  qarşı  dəlil  ortaya 
qoyularsa  rəcm  ediməsi  haqdır.  Peyğəmbər  –  sallallahu  aleyhi  və 
səlləm – rəcm etdiyi kimi Rəşidi xəlifələr də rəcm etmişlər.  
Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  səhabələrindən  hər 
hansı bir kimsənin dəyərini alçaldan, etdiyi hər hansı bir işdən ötrü 
ona  nifrət  edən  və  ya  pisliklərini  dilinə  gətirən  kimsə  hamısına 

 
119 
rəhmət oxumadıqca və onlara qarşı qəlbində olan bütün pis hissləri 
silmədikcə bidətçi bir kimsədir.  
Münafiqlik küfrün özüdür. Münafiqlik bir kimsəni Allahı inkar 
etməsi və Ondan başqasına ibadət etməsi, bununla bərabər zahirdə 
müsəlman  olduğunu  göstərməsidir.  Peyğəmbərin  zamanındakı 
münafiqlər  kimi.  Bu  hədislədən:  Peyğəmbər  -  sallallahu  aleyhi  və 
səlləm – buyurur: «Dörd şey vardır ki, bunlar kimdə olarsa o, kimsə 
xalis  münafiqdir.  Lakin  bu  dörd  xislətdən  biri  bir  kimsədə  olarsa 
onu  tərk  edincəyə  qədər  onda  münafiqlikdən  bir  xislət  vardır:  1) 
Ona  bir  şey  əmənət  edildikdə  əmanətə  xəyanət  edər,  2)  Söz 
söylədiyi  zaman  yalan  söyləyər,  3)  Söz  verdiyi  zaman  yerinə 
yetirməz, 4) Mübahisə etdiyi zaman biyabırçı sözlərə yol verər»
177
. 
İbn  Məsud  -  radıyallahu  anhu  –  rəvayət  edir  ki,  Peyğəmbər  – 
sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  buyurdu:  «Müsəlmanı  söymək 
fasiqlikdir,  onunla  vuruşmaq  isə  küfrdür»
178
.  Peyğəmbər  – 
sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  buyurdu:  «İki  müsəlman  qılıncları  bir-
birilə toqquşduqları zaman ölən də öldürülən də Cəhənnəmdədir». 
Səhabələr: «Ya Rəsulullah! Öldürənin Cəhənnəmdə olduğunu başa 
düşdük.  Bəs  öldürülən  nəyə  görə?»  deyə  soruşdular.  Peyğəmbər: 
«Çünki  o  da  müsəlman  qardaşını  öldürməyə  can  atmışdır»  deyə 
buyurdu
179
.  Peyğəmbər  -  səllallahu  aleyhi  və  səlləm  –  in:  «Məndən 
sonra bir-birinizin boynunu vuran kafirlərin halına bənzəməyin»
180
. 
Peyğəmbər  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  buyurdu:  «Hər  hansı  bir 
kimsə  öz  müsəlman  qardaşına  ey  kafir  deyə  müraciət  edərsə  bu 
sözə o, ikisindən biri layiq olar»
181
. Bu hədisləri təslimiyyətlə qəbul 
edərik.  Onlar  barəsində  söz  söyləməz  və  mübahisə  etmərik.  Bu 
hədislər gəldikləri kimi təfsir edilir  və bunları yalnız onlarda olan 
haqqa görə açıqlayarıq.  
                                                
177
 Buxari, Müslim.  
178
 Buxari 1/110, Müslim 2/54.  
179
 Buxari, Müslim.  
180
 Buxari.  
181
 Buxari, Müslim.  

 
120 
Cənnət  və  Cəhənnəm Peyğəmbərdən  – sallallahu aleyhi və səlləm 
–  gələn  rəvayətlərdə  olduğu  kimi  yaradılmışdır.  “Cənnətə  girdim 
orada  bir  köşk  gördüm”,  “Orada  Kövsəri  gördüm”,  “Cənnətə 
baxdım,  oranın  əhalisinin  çoxu  filan  və  filankəsləri  gördüm”, 
“Cəhənnəmə  baxdım  oranın  çoxsunu  filankəslər  filankəslər 
gördüm”  və  s.  Cənnət  və  Cəhənnəmin  yaradılmamış  olduğunu 
iddia  edən  bir  kimsə  Quranı  və  Peyğəmbərin  – sallallahu  aleyhi  və 
səlləm –  hədislərini  yalanlamış  olar.  Belə  bir  kimsənin  Cənnətə  və 
Cəhənnəmə də iman eməsini zənn etmirəm.  
Qiblə əhlindən olub Muvahhid olaraq ölən bir kimsənin cənazə 
namazı qılınır. Onun üçün məğfirət dilənilir və namazı kiçik və ya 
böyük  olsun  etdiyi  hər  hansı  bir  günah  səbəbiylə  qılınır.  İşi  də 
Allaha qalmışdır.  
 
Tövhid Barəsində Etiqadı 
 
İmam  Əhmədə  –  rahmətullahi  aleyhi  -  təvəkkül  barəsində  sual 
verildi.  O,  dedi:  “Çətin  vəziyyətdə olsan  da  belə yaradılmışlardan 
ümüd kəsmək”
182
.  
 
İmam  Əhməd  –  rahmətullahi  aleyhi  -  dedi:  “Əziz  və  Cəlil  olan 
Allah  əzəldən  bəri  Mutəkəllimdir.  Quran  da  Əziz  və  Cəlil  olan 
Allahın kəlamıdır. O, heç bir vəchlə yaradılmamışdır. Allah özünü 
vəsf etdiyindən artıq heç bir şeylə vəsf etmək olmaz”
183
.  
 
İbn  Əbu  Yəla,  Əbu  Bəkr  əl-Mərvəzidən  rəvayət  edir  ki,  İmam 
Əhmədə  –  rahmətullahi  aleyhi  -  Cəhmiyyənin  rədd  etdiyi  Allahın 
sifətlərinə,  onun  görülməsinə,  İsraya  və  Ərşə  aid  hədislər 
                                                
182
 “Təbəqatul Hənəbilə” 1/416.  
183
 Hənbəli  İbn  İshaq  İbn  Hənbəli  İbn  Hilal  İbn  Əsəd,  Abu  Əli  əş-Şeybani,  İmam  Əhmədin 
Dayısı  oğludur.  Xatib  Bağdadi  – rahmətullahi aleyhi -  deyir  ki:  “Etibalı  ravidir”.  273-cü  ildə 
dünyasını  dəyişmişdir.  “Tarix  Bağdadi”  8/286,287,  “Təbəqatul  Hənəbilə”  1/143,  “Kitabul 
Mihnə” s. 68.  

 
121 
barəsində sual verdim və hamısının da səhih olduğunu söylədi və 
dedi:  “Ümmət  bu  hədisləri  qəbul  və  təsdiq  etmişdir.  Bu  hədislər 
(Peyğəmbərdən) gəldiyi kimi də qəbul edilir”
184
.  
 
İmam  Əhməd  –  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki:  “Allahın 
danışmadığını iddia edən bir kimsə kafirdir. Biz yalnız bu hədisləri 
gəldiyi kimi rəvayət edirik”
185
.  
 
Lələkai,  Hənbəlidən  rəvayət  edir  ki,  İmam  Əhməddən  – 
rahmətullahi  aleyhi  -  Allahı  görmək  barəsində  sual  verildikdə  bu 
cavabı verdi: “Bunlar səhih hədislər olub, bizlər bunlara iman edər 
və  onları  iqrar  və  qəbul  edərik.  Eyni  zamanda  Peyğəmbərdən  – 
sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  səhih  sənədlərlə  rəvayət  edilən  bütün 
hədislərə də iman edər və onları qəbul edərik”
186
.  
 
İbnul  Cevzi  “Mənakibu  İmam  Əhməd”  adlı  əsərində  İmam 
Əhmədin  Musəddədə
187
 yazdığı  məktubunda  bu  ifadələr  yer  alır: 
“Uca Allah öz zatını nə ilə vəsf etmişsə siz də elə vəsf edin. Öz zatı 
haqqında  nəyi  rədd  etmişsə  siz  də  Allahdan  onların  uzaq 
olduğunu söyləyin”
188
.  
 
İmam  Əhməd  –  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki:  “O  –  Cəhm  İbn 
Səffan  –  Allahın  kitabında  öz  zatını  vəsf  etdiyini  və  ya 
Peyğəmbərinin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  Onu  vəsf  etdiyi  hər 
hansı bir sifət ilə vəsf edən kimsənin kafir olduğuna və Müşəbbihə 
olduğunu iddia etmişdir”
189
.  
 
                                                
184
 “Təbəqatul Hənəbilə” 1/56.  
185
 “Kitabu Sunnə” s. 71.  
186
 “Şərhu Usuli Etiqadi” 2/507.  
187
 Musəddəd  İbn  Musərhəd  İbn  Musərbəl  əl-Əsədi  əl-Bəsri.  Zəhəbi  –  rahmətullahi  aleyhi  - 
deyir ki: “İmam, hafiz, hüccətdir. H. 228-ci ildə dünyasını dəyişmişdir. “”Siyeru Aləmin ən-
Nubəla” 10/59, “Təhzibut Təhzib” 10/107.  
188
 “Mənakibu İmam Əhməd” s. 221.  
189
 “Rəddu Alə Cəhmiyyə” s. 104.  

 
122 
İbn  Teymiyyə  “əl-Aqli  vən-Nəqli”  kitabında  İmam  Əhmədin  – 
rahmətullahi aleyhi - bu sözlərini rəvayət edir: “Hər hansı bir hədd, 
təsvir  etmədən,  göstərmədən  Allahın  Ərşin  üzərində  dilədiyi 
şəkildə  və  dilədiyi  kimi  olduğuna  iman  edərik.  Allahın  sifətləri 
Ondandır  və  Ona  aiddir.  O,  öz  zatını  vəsf  etdiyi  kimidir.  Gözlər 
Onu idrak etməz”
190
.  
 
İbn Əbu Yəla, İmam Əhmədin– rahmətullahi aleyhi - belə dediyini 
rəvayət  edir:  “Allahın  Axirətdə  görülməyəcəyini  iddia  edən  bir 
kimsə kafirdir və Quranı yalan sayan bir kimsədir”
191
.  
 
İbn Əbu Yəla, Abdullah İbn Əhmədin – rahmətullahi aleyhi - belə 
dediyini  rəvayət  edir:  “Mən Atama:  Allah Musa  - əleyhissəlam - ilə 
danışdıqda  səs  ilə  danışmadı  –  deyən  topluluq  barəsində  sual 
verdim.  Atam  dedi:  “Allah  bir  səs  ilə  danışdı  və  biz  hədisləri 
(Peyğəmbərdən) gəldiyi kimi rəvayət edərik”
192
.  
 
Lələkai, Abdus İbn Məlik əl-Attardan rəvayət edir ki, Abdullah 
İbn  Hənbəlin  belə  dediyini  dinlədim:  “...Quran Allahın  kəlamıdır, 
yaradılmış 
deyildir. 
Əsla 
o 
yaradılmamışdır 
deməkdə 
yumşaqlıq/zəiflik göztərmə. Çünki Allahın kəlmı Ondandır. Onun 
da heç bir şeyi yaradılmış deyildir”
193
.