Ekologik faoliyatning asosiy yo’nalishlari vositalariga umumiy tavsif

Barqaror rivojlanishni ta’minlash bo’yicha ekologik-iqtisodiy siyosatning asosiy yo’nalishlari

Markazlashtirilgan tarzda rejalashtirish va taqsimlash mexanizmiga asoslangan sovet tuzimi davrida iqtisodiy rivojlanishning bir tomonlama xom ashyoga va paxta yetishtirishning yakkahokimligiga yo‘naltirilganligi O‘zbekiston iqtisodiyoti, ekologiyasi va aholi genofondiga o‘ta halokatli ta’sir ko‘rsatdi.

O‘zbekistonda yuzaga kelgan mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda, xalqning tarixan vujudga kelgan milliy va madaniy xususiyatlarini hisobga olgan holda mamlakatning tabiiy-iqtisodiy salohiyatini baholash, siyosiy, iqtisodiy rivojlanish, davlat va jamiyat qurilishining strategiyasi ishlab chiqildi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, amalga oshirilayotgan islohotlar ma‘muriy-buyruqbozlik tamoyillariga asoslangan markazlashtirilgan tarzda rejalashtirish boshqaruvi tizimidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish, iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishish yo‘lidagi iqtisodiy qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli hal qilishga ko‘maklashadi. O‘tish davridagi iqtisodiyotning davlat tomonidan boshqarib borilishi davlat mulkini xususiylashtirish jarayonini kuchaytirish, xom ashyoga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishdan raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish, tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish, ichki va tashqi investitsiya resurslarini jalb qilish va aholini ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha choralar ko‘rishga yo‘naltirilgan, yuqori ishchan faollikni ta‘minlovchi iqtisodiy shart-sharoitlar yaratilish imkonini beradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida makroiqtisrodiy rejalashtirishni tabiatning alohida elementlarini himoya qilishdan ekotizimlarni umumiy himoya qilish va mamlakatning barqaror rivojlanishini ta’minlashga yo‘naltirilgan tabiatni muhofaza qilish siyosati bilan birga qo‘shib olib borilishi ta’minlandi. Yangi davlat va jamiyat qurilishi asosiga mamlakatni isloh qilishning prinsipial maqsadli vazifalarini belgilaydigan beshta tamoyil asos bo‘ldi: birinchisi - iqtisodiyot g‘oyasini o‘zgartirish va uning siyosatdan ustunligini ta’minlash; ikkinchisi - davlat bosh islohotchi bo‘lishi va davlat, jamiyat hamda iqtisodiy yangilanishi sohasidagi islohotlar tashabbuskori vazifalarini o‘ziga olishi lozim; uchinchisi - qonun ustuvorligi yoki barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi; to‘rtinchisi - kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish, aholining ijtimoiy jihatdan zaif qatlamlari va guruhlarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha davlatning javobgarligi; beshinchisi - islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish, shok terapiyasi turli modellaridan voz kechish. O‘zbekistonda amalga oshirilgan islohotlar natijasida iqtisodiyotning barcha tarmoq va sohalarida hozirgi vaqtda 1990 yilga nisbatan YalM 1,3 baravar o‘sdi, YalM tuzilmasidagi sanoatning ulushi 11 foizdan 25 foizgacha, xizmatlar sohasi esa 18 foizdan 42 foizgacha yoki 2 baravardan ortiqqa o‘sdi. Xususiy fermerlik xo‘jaliklari yangi bozor infratuzilmasi yaratildi. Iqtisodiyotning nodavlat sektorida YalMning 76 foizdan ortig‘i, sanoat mahsulotining qariyb 80 foizi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining barchasi va butun chakana tovar aylanmasi ishlab chiqarilmoqda. Bunda korxonalarning 90 foizi xususiy va korporativ mulkchilikda bo‘lib, bu yerda jami ish bilan band aholining 77 foizi mehnat qilmoqda. Aholining yashash sharoitlarini va xayoti sifatini va ayniqsa qishloq joylarida yaxshilash maqsadida, 36 ming km suv quvurlari va 72 ming km gaz tarmoqlari qurildi va topshirildi, bu aholining ichimlik suvi bilan ta‘minotini 84 foizgacha, shu jumladan qishloq yerlarida 77 foizgacha, tabiiy gaz ta‘minotini 82 foizgacha, qishloq yerlarida 78 foizgacha oshirish imkonini berdi. Mehnat bozori shakllantirildi, 5 mln. dan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratildi, ishsizlik darajasi 2006 yilda 5,3 foizgacha pasaydi. 2006 yilda aholining haqiqiy daromadlari 2000 yilga nisbatan 2,5 baravarga, 1992 yilga nisbatan o‘rtacha 12 baravarga ko‘paydi. Har uch yilda ish haqini 2-2,5 baravar oshirish muhim strategik vazifa qo‘yildi. Aholi salomatligini saqlash va hayot sifatini yaxshilash bo‘yicha amalga oshirilgan tadbirlar natijasida sifatida, aholi umr davomiyligi o‘rtacha 1990 yildagi 67 yoshdan 2006 yilda 72,5 yoshgacha, shu jumladan erkaklarniki 66 dan 70 yoshgacha, ayollarniki 70 dan 74,6 yoshgacha oshdi. Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining istiqbollarini, uning atrof muhitga ta‘sirini hisobga olgan holda ko‘rib chiqish zarur. Shuning uchun bu davrda iqtisodiy va ekologik siyosat uyg‘unlashuviga katta ahamiyatni qaratish lozim.

2. 
   Ekologik faoliyatning asosiy yo’nalishlari
   

Mustaqillikka erishgach, O‘zbekiston tabiiy resurslarning nobarqaror boshqaruvi bilan bog‘liq murakkab ekologik muammolar, shuningdek kommunal, sanoat manbalari va sug‘oriladigan maydonlardan qaytgan oqava suvlar natijasida vujudga kelgan yuqori ifloslanish darajasini meros qilib oldi, bular ko‘p darajada qishloq xo‘jaligi, energetika va sanoat tarmoqlaridagi jiddiy tuzilmaviy muammolar tufayli ro‘y berdi, bular haligacha mamlakat atrof muhiti va tabiiy resurslarini boshqarish sohasidagi ko‘plab jiddiy muammolarning ilk sababchisi bo‘lib qolmoqda. Xozirgi davrga kelib ekologik nobarqarorlik o‘choqlari deyarli barcha viloyatlarda mavjud. Yuqori ekologik nobarqarorlik asosan lokal tusga ega. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm, Farg‘ona va Navoiy viloyatlari eng noxush hududlar hisoblanadi. Atrof muhit muammolariga orasi O‘zbekiston hududlari uchun quyidagilar katta ahamiyatga ega:

• 
  atmosfera havosining ifloslanishi;
  
• 
  suv resurslarining ifloslanishi va chuchuk suv yetishmasligi;
  
• 
  aholining toza ichimlik suvi bilan yetarlicha ta‘minlanmaganligi;
  
• 
  tuproq sho‘rlanishi va tanazzulga uchrashi;
  
• 
  qattiq chiqindilar shu jumladan, zaharli sanoat chiqindilarining to‘planishi;
  
• 
  oziq-ovqat mahsulotlari ifloslanishi;
  
• 
  turlar xilma-xilligi majmualarining biologik mahsuldorligini pasayishi va qisqarishi.
  

Respublikada yangi milliy qonunlar yaratilishi, tashkiliy tuzilmalar tashkil qilinishi hamda ochiq jamiyatga va bozor iqtisodiyotiga asta-sekin o‘tish bilan bir vaqtda, meros bo‘lib qolgan atrof muhitni boshqarish tizimini takomillashtirish, yanada samarali siyosat va institutsional o‘zgarishlarni amalga oshirishga harakat qilinmoqda. O‘zbekiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab atrof muhitni muhofaza qilish bo‘yicha qator qonunlar, atrof muhitni muhofaza qilish va boshqarish va tabiatdan foydalanish bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liq 250 dan ortiq me’yoriy va boshqaruvchi hujjatlar qabul qildi. O‘zbekiston iqtisodiyotida ro‘y berayotgan tarmoq o‘zgarishlari tabiiy resurslardan foydalanish darajasi va atrof tabiiy muhit ifloslanishi darajasiga shubhasiz ta‘sir etmoqda. Shuning uchun, bu davrda ekologik qarorlar qabul qilishning iqtisodiy omillari, ya‘ni ekologik va iqtisodiy siyosatni uyg‘unlashtirish katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bunday sharoitlarda O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi iqtisodiy vositalarni keng qo‘llagan holda resurslarni tejaydigan va kam chiqitli (toza) texnologiyalarni, yangi xizmat turlari, tadbirkorlikni va boshqalarni joriy qilishga yo‘naltirilgan siyosatni amalga oshirishga katta e’tibor qaratmoqda. Atrof muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof muhitga salbiy ta‘sirning oldini olish muammolarini muvaffaqiyatli hal qilish maqsadida, Davlat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi tabiatni muhofaza qilish faoliyatining iqtisodiy uslublarini joriy etish hamda tabiatdan haq to‘lab foydalanishni «ifloslantiruvchi-to‘laydi» va «foydalanuvchi-to‘laydi» tamoyillari asosida joriy qilish va boshqarishni amalga oshirmoqda. Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan ma’qullangan «O‘zbekiston Respublikasida tabiatdan foydalanishning ilmiy asoslangan iqtisodiy va huquqiy mexanizmlarini joriy qilish» Konsepsiyasiga asosan tabiatdan foydalanishga iqtisodiy usullarni bosqichma-bosqich joriy qilish davom ettirilmoqda. O‘zbekistonda hal qilinishi zarur bo‘lgan birinchi navbatdagi vazifalar, ekolo gik muammolarning murakkab uzviy bog‘liqliklari va ularning ko‘p jihatdan tarmoqlararo tusga ega ekanligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Suv resurslarini muhofaza qilish, oqilona foydalanish va boshqaruvini takomillashtirish sohasida quyidagilarni nazarda tutish zarur:

• 
  suvdan limitli foydalanish asosida suvni tejash va yer usti va yer osti suvlarini muhofaza qilish;
  
• 
  mavjud suvdan foydalanish tizimlarini qayta tiklash va qayta jixozlash;
  
• 
  sanoat oqavalarini tozalashning industrial usullarini va suvni tejaydigan texnologiyalarini tadbiq etish;
  
• 
  iqtisodiy mexanizmlarni keng qo‘llash;
  
• 
  suv resurslarini boshqarishning institutsional va qonuniy bazasini mustahkamlash;
  
• 
  monitoring va axborotlashtirish tizimlarini tashkil qilish, takomillashtirish va joriy etish;
  
• 
  transchegaraviy suv havzalari bo‘yicha davlatlararo hamkorlikni takomillashtirishni siyosiy yo‘l bilan hal etish;
  
• 
  ekologik monitoring va suv resurslarini boshqarishda tegishli darajada tarmoqlararo boshqaruvni yaratish va rivojlantirish;
  

Yerlar holatini yaxshilash va muhofaza qilish bo‘yicha harakatlarning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar hisoblanadi: - yerdan foydalanishning qonunchilik bazasini rivojlantirish; - qishloq xo‘jaligi yerlarining hosildorligini oshirish; - yer tuzish tizimini takomillashtirish; - yer-suv resurslarini boshqarishdagi iqtisodiy mexanizmlar va dastaklarni rivojlantirish - qishloq xo‘jaligi ekinlari kasalliklariga qarshi kurashishning ekologik xavfsiz usullarini joriy etish va kimyoviy xavfli vositalarni qo‘llashni qisqartirish. Shahar va aholi punktlaridagi atmosfera havosi ifloslanishini kamaytirish bo‘yicha ishlarni rivojlantirishning strategik yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: - sanoat ishlab chiqarishini keng ekologiyalashtirish; - ifloslantirishni eng past darajasigacha kamaytirish bo‘yicha faoliyatni rag‘batlantiradigan iqtisodiy vositalarni ommaviy tarzda tadbiq qilish;

• 
  sanoat ishlab chiqarishi sohasidagi ekologik qonunchilikni takomillashtirish;
  
• 
  hududiy, milliy va mintaqaviy darajalarda havo sifati ustidan kuzatishning davlat axborot tizimini yaratish;
  
• 
  an’anaviy yonilg‘i turlarini muqobil (tiklanuvchi) turlar bilan almashtirib borish;
  
• 
  mavjud transport texnik holati ustidan nazorat tizimini kuchaytirish.
  

Bioxilma-xillikni saqlash va cho‘llanishga qarshi kurashish quyidagilarni nazarda tutadi:

• 
  muhofaza etiladigan hududlar tizimini restrukturizatsiyalash, ushbu ob’ektlarni boshqarishni takomillashtirish;
  
• 
  muhofaza etiladigan tabiiy hududlar maqomiga qat’iy rioya etish va kadastrini yuritish;
  
• 
  muhofaza etiladigan o‘simlik va hayvon turlarini yig‘ish va olish ustidan nazoratni kuchaytirish;
  
• 
  cho‘llanishga uchragan yerlarda agroo‘rmon melioratsiya ishlarini o‘tkazish.
  

Chiqindilar to‘planishi jarayonlarini boshqarishni takomillashtirish, tabiiy xom ashyo resurslari zahiralaridan oqilona foydalanishni ta’minlash uchun quyidagilar ko‘zda tutilgan:

• 
  chiqindilarning shu jumladan, radioaktiv chiqindilarning to‘planishi, qayta ishlanishi va tashilishini operativ boshqarish bo‘yicha respublika tizimini tashkil qilish;
  
• 
  chiqindilarni utilizatsiyalash va qayta ishlash texnik bazasini rivojlantirish;
  
• 
  chiqindilarni ko‘mish va utilizatsiyalash joylari Davlat kadastrini ishlab chiqish va joriy etish;
  
• 
  chiqindilar muomilasi sohasidagi tadbirkorlikni rag‘batlantirishning iqtisodiy mexanizmini yaratish.
  

Jamoatchilik tarmog‘ini takomillashtirish bo‘yicha:

• 
  jamoatchilik tashkilotlari va davlat tuzilmalari o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish zarur;
  
• 
  milliy va jamoatchilik tashkilotlarining hamkorlik qilishni muvofiqlashtirish va takomillashtirish bo‘yicha dastur ishlab chiqish;
  
• 
  atrof muhit holati va tabiiy resurslardan foydalanish monitoringi negizida milliy va mintaqaviy darajada axborot bilan ta‘minlashning rivojlangan tizimini tashkil qilish.
  

Ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni yaxshilash bo‘yicha ustvor harakatlar quyidagilar hisoblanadi:

S suv ta’minotida:

• 
  suv resurslaridan samarali foydalanish ustidan nazorat va sanksiyalarni qat‘iylashtirish;
  
• 
  suv sarflanishining hisobini yuritish;
  
• 
  suvni iste‘mol qilishning hisoblangan solishtirma me‘yorlarini qisqartirish;
  
• 
  suv uzatish tarmoqlarini qayta ta‘mirlash va texnik qayta jixozlash.
  

sanitariya va maishiy oqava suvlarini tozalashda: - chiqindixonalar, va boshqa chiqindilar to‘planadigan joylarni qurilish, texnik, ekologik, sanitar-epidemiologik me‘yorlar, qoidalar, stanartlar talablariga muvofiqlashtirish; - chiqindilarni to‘plash, birlamchi joylashtirish va ko‘mish joylariga tashish tizimini takomilashitirish;

• 
  chiqindilarni yig‘ish, joylashtirish, tashish va ko‘mish bilan bog‘liq ekologik me‘yorlar va qoidalarga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini takomillashtirish.
  

radiatsion ifloslantiruvchilar va uchuvchan toksikantlarni bartaraf etishda:

• 
  radioaktiv va uchuvchan toksikantlar bo‘yicha xatarli hududlarni ajratish va xaritalashtirish;
  
• 
  tuproq, suv, o‘simlik va hokazolar ifloslanganligini baholash;
  
• 
  aholini himoyalashni nazarda tutadigan faol harakatlarni ishlab chiqish va amalga oshirish.
  

avtomobillardan chiqqan ishlangan gazlar tashlamalarini bartaraf etishda:

• 
  yonilg‘i sifatini oshirish - qo‘rg‘oshinli qo‘shimchalar qo‘shilgan benzindan foydalanishni qisqartirish va umuman undan voz kechish;
  
• 
  dizel va gaz yonilg‘isiga o‘tish;
  
• 
  tashlamalardan ifloslanish bo‘yicha tegishli me’yoriy bazani yaratish;
  
• 
  zararli chiqindilar ustidan nazorat qilish xizmatini mustahkamlash;
  
• 
  yo‘llarni yaxshilash va jamoatchilik transporti ahamiyatini oshirish.
  

iqtisodiy dastaklardan foydalanishda:

• 
  «yumshoq byudjet cheklovlari»ni qat‘iylashtirish va raqobatchilik bozorlarini rivojlantirish, natijada atrof muhitni ifloslantiradigan sub‘ektlar narxlar o‘zgarishiga ta’sirchan bo‘lib qoladi;
  
• 
  mavjud bank sektorini hamda atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga mablag‘ ajratish uchun sarmoyalarga yo‘l ochadigan rivojlangan sarmoya bozorlarini takomillashtirish;
  
• 
  umumiy iqtisodiy va siyosiy barqarorlikni ta‘minlash;
  
• 
  muqobil tanlash imkonini beradigan rivojlangan ekologik xizmatlar bozorini tashkil qilish.
  

qonunchilikni takomillashtirishda:

• 
  ekologik qonunbuzarliklar uchun javobgarlik muqarrarligini ta‘minlaydigan, qonunchilik moddiy me‘yorlarini amalga oshirish tadbirlari va intutsional qoidalarini ishlab chiqish;
  
• 
  tabiatdan haq to‘lab foydalanish, tabiatdan oqilona foydalanish va atrof muhitni muhofaza qilishni iqtisodiy rag‘batlantirishga o‘tishni ta’minlaydigan qonunlarni ishlab chiqish;
  
• 
  xo‘jalik qonunchiligini ekologiyalashtirish.
  

Iqtisodiyotni eqologik barqarorlik tomoni- ga qayta yo‘naltirish bo‘yicha ustvor harakatlarni amalga oshirish uchun maqsadni ko‘zlagan siyosat va tashkiliy- huquqiy qo‘llab-quvvatlash zarur. Biroq, sifat jihatidan yangi asosda tabiat bilan o‘zaro munosabatlarni kafolatlaydigan hayot tarzini va atrof muhitga munosabatning yangi tizimi asta-sekin akllantirish atrof muhitning ekologik barqaror olatiga kafil bo‘lib xizmat qilishi mumkin.

2.