Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

Torpaqlarda humusun vəziyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətləri 
(Qrişina, Orlov, 1978) 
Cədvəl 23 
Göstəricilər 
Təzahürün səviyyəsi və 
xüsusiyyəti  
Göstəricilərin 
dərəcələri 
Döşəmənin gücü (meşə torpaqları üçün), 
sm 
 
Çox güclü 
Güclü 
Orta güclü 
Zəif güclü 
>10 
5-10 
2-5 
<5 
Döşəmə  və mineral profildə üzvi 
maddələr ehtiyatının nisbəti   
 
Paylanma: ektomorf 
                  mezomorf 
                  endomorf 
>1 
1-ə yaxın 
<1 
Humus laylarında (səthi) humusun 
miqdarı, % 
 
Çox yüksək 
Yüksək 
Orta 
Aşağı 
Çox aşağı 
>10 
6-10 
4-6 
2-4 
<2 
0-100 sm layda humus ehtiyatı, t/ha 
Çox yüksək 
Yüksək 
Orta 
Aşağı 
Çox aşağı 
>200 (>600) 
150-200 (400-600) 
100-150 (200-400) 
50-100 (100-200) 
< (<100) 
Torpaq qatında humusun  profil üzrə 
paylanması 
Kəskin azalan 
Tədriсən azalan 
Bir bərabərdə 
Artmaqda olan 
Binodal  
- 
- 
- 
- 
- 
Humusun azotla zənginliyi, С:N Çox 
yüksək 
Yüksək 
Orta 
Aşağı 
Çox aşağı 
<5 
5-8 
8-11 
11-14 
>14 

---

 
114
Üzvi maddənin humifikasiya dərəcəsi,  
(С
ht
 : С
ümumi
) . 100%   
 
Çox yüksək 
Yüksək 
Orta 
Zəif 
Çox zəif 
>40 
30-40 
20-30 
10-20 
<10 
Humusun tipi, С
ht
 : С
ft 
 
 
Humaltı 
Fulfat-humatlı  
Humat-fulfatlı  
Fulfatlı 
 
>2 
1-2 
0,5-1 
<0,5 
«Azad humin turşularının miqdarı, HT 
cəminə nisbətdə, %   
 
Çox yüksək 
Yüksək 
Orta 
Aşağı 
Çox aşağı 
>80 
60-80 
40-60 
20-40 
<20 
 
Ca
24
 bağlı humin turşularının miqdarı, HT 
cəminə nisbətdə % 
 
Çox yüksək 
Yüksək 
Orta 
Aşağı 
Çox aşağı 
>80 
60-80 
40-60 
20-40 
<20 
Bərkəlaqəli humin turşularının miqdarı, 
HT cəminə nisbətdə % 
 
Yüksək 
Orta 
Aşağı 
>20 
10-20 
<10 
Humin turşularının optik sıxlığı,  
E
465
  
0,001%HT
 
 
Çox yüksək 
Yüksək 
Orta 
Aşağı 
Çox aşağı 
>0,20 
0,10-0,20 
0,06-0,10 
0,03-0,06 
<0,03 
 
V.V.Dokuçayev qeyd etmişdir ki, humus profilinin gücü və xüsusilə torpaqlarda 
çürüntünün tərikibi bütün torpaqəmələgətirən amillərin ümumi kompleksinin, o 
cümlədən torpaqaltı qatın da, təzahürüdür. Bu göstəricilərin vəhdəti müxtəlif torpaq-
larda müşahidə olunan məhsuldarlığın səviyyəsi ilə təsdiqlənir. Daha doğrusu, humus 
qatlarının gücü və onların tərkibindəki humusa bu qatları bir-biri  ilə qırılmaz surətdə 
bağlayan vahid bir vəhdət kimi baxılmalıdır. A+AV kəmiyyəti kök yerləşən  əsas 
torpaq kütləsinin həcmini təşkil edir. Humusun miqdarı  və ehtiyatları kök yerləşən 
layın keyfiyyət xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bütövlükdə isə humus laylarının gücü və 
onlarda humusun ehtiyatları torpağın münbitliyini səciyyələndirən kəmiyyət və 
keyfiyyət vəhdətini təşkil edir. 
6. Humus tərkibinin torpağın münbitliyinə  təsiri birmənalı deyil. Münbitliyin 
yüksək səviyyəsinə cavab verəcək  əsas qanunauyğunluq, yəni  humusun daha çox 
miqdarı,  heç də bütün bitkilər üçün məqbul deyil. Bəzi bitkilər torpağın humus 
tərkibinə laqeyd münasibət göstərir. Bunlara kartof, qarabaşaq və qarpız aiddir. Onlar 
həm humusla zəngin, həm də  zəif torpaqlarda gözəl inkişaf edir. Üzüm tənəyi və 
tütün məhsulun keyfiyyəti isə üzvi maddələrlə  zəngin torpaqlarda kəskin surətdə 
aşağı düşür. Belə torpaqlarda üzüm məhsulu yüksək turşuluğu və  aşağı  şəkərliyi, 
tütün yarpağı isə qeyri-kafi ətri ilə  fərqlənir. Adətən, zəngin torpaqlar bu bitkilər 
üçün əlverişli hesab olunmur. Ayrı-ayrı bitkilər üçün torpaqda humusun miqdarının 
ekoloji optimumu müxtəlif dərəcədə dəyişir (cəd.24). 
 
 

---

 
115