Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin torpaqda üzvi maddələrin 
tərkibinə münasibəti üzrə qruplaşdırılması 
Cədvəl 24 
Çox 
tələbkarlar   
Tələbkarlar 
Mülayim 
tələbkar 
Aztələbkarlar 
 
Laqeydlər 
 
Humusun 
zənginliyi 
məhsulun 
keyfiyyətini aşağı 
salır 
Dənli bitkilər 
 
Buğda, arpa 
qarğıdalı 
Yulaf, darı, 
çəltik 
Çovdar, 
sorqo 
Qarabaşaq   
Qarabaşaq   
Dənli-paxlalı bitkilər 
Yaşıl noxud   
 
Günəbaxan, 
gənəgərçək, 
yerfındığı  
Lobya, 
yerfındığı   
Soya, noxud 
 
 
Şəkərli və nişastalı bitkilər 
 
Şəkər 
çuğunduru,  
kartof   
 
Kartof   
Şəkər qamışı, 
batat, yams  
 
 
Lifli bitkilər 
Çətənə 
 
Kətan Pambıq, 
kətan 
Pambıq 
 
Bostan bitkiləri 
 
 
Yemiş, balqabaq 
Yemiş, 
balqabaq 
Qarpız 
 
Tütün və tənbəki 
Tənbəki Tənbəki  
    Tütün 
Yem bitkiləri  
 
 
Çölnoxudu, 
sudan otu 
Çölnoxudu, 
yabanı yulaf, 
daraqotu, 
sudan otu,  
yonca, 
üçyarpaq, 
xaşa, 
xəşənbül  
 
Q.rzəkli bitkilər 
 
 
Qoz Qoz, 
fındıq Fındıq 
 
Üzüm, çay, subtropik bitkilər  
 
 
Portağal, 
narıngi, əncir, 
xurma  
Üzüm, çay, 
portağal, 
naringi, nar  
 
 
Üzüm, çay 
Tərərvəz bitkiləri 
Pomidor, 
xiyar, 
yerkökü  
Pomidor, 
xiyar, 
yerkökü, 
kahı, 
çuğundur, 
cır  kök, 
cəfəri 
 
 
 
 
Meyvə bitkiləri 
 
 
Alma, armud, 
gilas, albalı, ərik 
heyva 
Ərik, heyva 
 
 
 
 

---

 
116
Azərbaycan torpaqlarında humus və azotun ehtiyatı (t/ha) 
(Q.Ş.Məmmədov) 
 Cədvəl 25 
Humus Azot 
 
 
0-20 0-100 0-20 
0-100 
1 2 
3 
4 
5 
Böyük Qafqaz 
Torflu dağ-çəmən 600,0 
- 
30,0 
- 
Çimli dağ-çəmən 160,0 
470,0 
20,3 
25,6 
Dağ çəmən-meşə 150,6 
207,2 
6,8 
10,9 
Tipik qonur dağ-meşə 113,6 
168,3 
7,5 
9,1 
Doymamış qonur dağ-meşə 149,8 
215,1 
8,6 
20,7 
Bozqırlaşmış qonur dağ-meşə 106,0 
310,0 
8,3 
30,0 
Qahq kaıbonath qonur dağ-meşə 131,2 
232,3 
8,6 
25,3 
Yuyulmuş dağ qaratorpaq 
135,0 
320,0 
9,5 
31,0 
Tipik qəhvəyi dağ-meşə 101,3 
228,6 
7,6 
20,2 
Yuyulmuş qəhvəyi dağ-meşə 90,5 
256,8 
8,0 
30.0 
Karbonatlı qəhvəyi dağ-meşa 133,5 
- 
8,2 25,5 
Tünd şabalıdı 109,8 
380,9 
6,9 
15,3 
Şabalıdı 72,6 
334,0 
5,9 
18,0 
Açıq şabalıdı 60,3 
273,9 
5,0 
19,6 
Kiçik Qafqaz 
çimli dağ-çəmən 121,4 
329,0 
15,0 
29,5 
Dağ çəmən-meşə 218,0 
480,4 
12,0 
35,4 
Tipik qonur dağ-meşə 116,6 
440,1 
12,6 
37,6 
Doymamtş qonur dağ-meşə 163,8 
359,6 
9,2 
20,6 
Qalıq karbonatlı qonur dağ-meşə 131,5 
358,4 
12,5 
33,8 
Bozqırlaşmış qonur dağ-meşə 107,4 
296,5 
7,3 
29,7 
Yuyulmuş dağ qaratorpaq 
106,3 
300,0 
9,5 
32,7 
Karbonatlı dağ qaratorpaq 
168,0 
400,2 
9,8 
23,8 
Tipik qəhvəyi dağ-meşə 88,8 
215,0 
11,7 
32,0 
Yuyulmuş qəhvəyi dağ-meşə 
122,7 
315,6 
10,0 
32,0   
 
Karbonatlı qəhvəyi dağ-meşə 96,9 
250,5 
9,7 
36,5 
 
Tünd şabalıdı 80,2 
236,2 
5,2 
20,2 
 
Şabahdı 68,6 
203,6 
7,9 
21,6 
 
Qədimdən suvarılan şabalıdı 43,4 
168,4 
3,9 
17,9 
Kür-Araz 
Şabalıdı 69,7 
203,0 
5,0 
13,8 
Açıq şabalıdı 49,0 
122,0 
4,1 
11,7 
Boz 37,9 
116,2 
3,1 
11,3 
Şorakətli-şoranlı boz 
29,4 
98,9 
2,6 
10,3 
Boz-qonur 39,3 
172,5 
3,0 
10,7 
Çəmənləşmiş-boz 39,3 
172,5 
3,0 
15,4 
Çəmən-boz 46,0 
124,7 
2,9 
10,3 
Çəmən-bataqlı 70,3 
270,3 
4,9 
23,6 
Şorakətlər 29,5 
86,3 
3,3 
8,7 
Şoranlar 30,5 
95,1 
3,0 
8,9 
Takırabənzər şoranlar 27,4 
96,4 
2,7 
9,0 
Lənkəran 
Tipik qonur dağ-meşə 106,9 
245,0 
5,6 
16,5 
Doymamış qonur dağ-meşə 105,8 
214,0 
8,5 
14,4 
Yuyulmuş qəhvəyi dağ-meşə 63,9 
96,9 
3,9 
10,0 
Dağ boz -qəhvəyi 60,4 
183,4 
4,9 
15,6 
Sarı dağ-meşə 105,5 
262,8 
5,6 
15,6 
Sarı -podzollu 
101,2 
273,0 
2,9 
11,8 
Sarı -qleyli 
86,6 
178,6 
6,5 
10,7 
Dağ-çəmən-bozqır 120,8 
250,0 
6,0 
15,8 
Dağ şabalıdı 36,3 
76,0 
2,5 
12,9 
Çəmən-bataqlı 59,8 
197,8 
5,3 
13,5 

---

 
117
Naxçıvan 
 Çimli dağ-çəmən 121,4 
306,9 
7,9 
19,7 
Dağ
-çəmən-bozqır 48,6 
112,3 
9,0 
11,1 
Karbonatlı dağ qaratorpaq 
83,0 
240,0 
4,5 
16,2 
Karbonatlı dağ-qəhvəyi 75,0 
210,0 
4,3 
14,8 
Dağ -boz-qəhvəyi 52,4 
129,6 
3,1 
7,3 
Dağ şabalıdı 49,8 
169,3 
4,4 
16,7 
Açıq şabalıdı 35,0 
150,6 
2,6 
8,5 
Boz-qonur 36,8 
114,6 
2,5 
5,8 
Boz 41,7 
135,6 
2,5 
7,0 
İbtidai boz 
29,8 
90,8 
1,9 
4,3 
Şorakətləşmiş boz 
36,3 
136,8 
2,7 
8,6 
Qədimdən suvarılan boz 
32,3 
169,6 
2,3 
10,2 
Çəmənləşmiş boz 
39,6 
136,3 
3,0 
8,6 
Çəmən-boz 65,7 
195,5 
3,3 
 
9,5 
Alluvial-çəmən 51,9 
230,9 
3,5 
13,6 
Çəmən-bataqlı 141,2 
421,3 
8,1 
23,8 
 
25-ci cədvəldən göründüyü kimi, respublikamızın yüksək dağlıq zonalarının dağ 
çəmən torpaqlarında 0-100 sm-lik torpaq qatında humus və azotun ehtiyatı 360-550 
və 27-40 t/ha olub, orta dağlığın dağ qaratorpaqlarında bu göstərici bir qədər azalaraq 
240-430 t/ha və 16-32 t/ha düşmüşdür. Kür -Araz ovalığına doğru humus və azotun 
torpaqdakı ehtiyatının azalması, boz və açıq-şabalıdı torpaqlarda onların ehtiyatının 
çimli dağ-çəmən torpaqlarla müqayisədə artıq 4-5 dəfə az olması müşahidə edilir. 
 
5.1.5. Torpaq suyunun ekoloji əhəmiyyəti 
 
Bitkilər torpaqda suyun həm çatışmazlığına, həm də onun artıqlığına həssasdır. 
Nəmliyin çatışmazlığı zamanı hüceyrələrin turqor təzyiqi aşağı düşür, onların 
elastikliyi itirilir, bütün biokimyəvi proseslərin dinamikası  kəskin surətdə  aşağı 
düşür, ağızcıqlar vasitəsilə karbon qazının udulması  zəifləyir, biokütlədə ingibitor 
maddələri toplanır ki, bütün bunlar son nəticədə bioloji məhsuldarlığın azalmasına və 
ya bitkinin tamamilə məhv olmasına gətirib çıxarır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 28. Fermerin su problemi 
 
Nəmliyin artıqlığı zamanı bitkidə oksigen mübadiləsi pozulur, torpaqda isə 
zəhərli oksid birləşmələri toplanır. Əksər kənd təsərrüfatı bitkilərinin boyverməsi və 
inkişafı, eləcə də torpaq və atmosfer arasında qazların mübadiləsi üçün əlverişli şərait 
Suvarma yoxsa nəmləndirmə? 
Mənim məhsullarımın suya 
böyük ehtiyacı var. Biz 
təcili olaraq suvarma 
imkanları tapmalıyıq ! 
Məncə, yağış suyu kifayət 
edəcək  ancaq biz əmin 
olmalıyıq ki, rütubət 
torpaqda qalacaq  

---

 
118
torpaqda havanın miqdarı məsaməliyin 20-40%-nə bərabər olduqda yaranır. Bu, tarla 
sututumunun  ən azı 60-80%-nə  bərabər olan torpağın nəmlik səviyyəsi ilə  təmin 
olunur.  
Ayrı-ayrı bitkilər torpaqda suyun çatışmazlığı  və ya artıqlığına müxtəlif 
dərəcədə uyğunlaşır. Suyun çatışmazlığı şəraitində quraqlığa davamlı bitkilərin kökü 
yüksək sorucu qüvvəyə malik olur. Eyni zamanda bu bitkilərdə dərinə işləyən güclü 
kök sistemi inkişaf edir. Su itksinin azalması  ağızcıqların bağlanması, kutikulyar 
mühafizə  və transpirasiya səthinin məhdudlaşması sayəsində baş verir. Bir çox 
bitkilər su ehtiyatı toplamaq qabiliyyətinə malikdir. 
A.A.Rode qeyd etmişdir ki, torpaqda minimal rütubət tutumu, yəni tarla rütubət 
tutumu (TRT) ilə solma nəmliyi (SN) arasında olan məhsuldar nəmlik bitkilər 
tərəfindən mənimsənilmə və onların səmərəli inkişafı baxımından dəyərli deyil. Ən 
çox mənimsənilmə mümkünlüyü tarla rütubət tutumu ilə kapilyarların partlaması 
nəmliyi hüdudlarında olan suya məxsusdur. Bu interval əksər bitkilər üçün su 
təminatının optimal şəraiti ilə  səciyyələnir. Kapilyarların partlaması  nəmliyindən 
solma nəmliyinə  qədər inkişafın ləngiməsi müşahidə olunur. Nəmlik optimumunun 
digər maraqlı ekoloji xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, torpağın nəmliyi yüksəldikcə, 
üzvi maddənin yaradılması üçün su az tələb olunur. Az nəmlik şəraitində biokütlənin 
yaradılması üçün daha çox su sərf olunur, nəinki yüksək nəmlik  şəraitində. Solma 
rütubəti  şəraitində  nəmliyin istifadə  səmərəsi sıfra bərabərdir ona görə ki, o 
bütövlükdə transpirasiyaya sərf olunur. Bitkilər üçün suyun müxtəlif formasının 
mənimsənilməsinin ümumi qiymətləndirilməsi 28 saylı cədvəldə verilmişdir.