Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

Müxtəlif bitkilər üçün torpağın nəmlik optimumu 
Cədvəl 31 
Torpaqda suyun miqdarı, tarla rütubət tutumundan % 
100-dən çox 
100-80 
80-70 
70-60 
60-dən az  
Çəltik Naringi  Kartof  Çuğundur Yulğun 
 
Feyxoa Qarabaşaq Yonca 
Yonca 
 
Çay Qarağat  
Buğda  
Maş lobya 
 
Çöl nanəsi  
Noxud 
Çovdar 
 
 
Xiyar Kələm Arpa 
   
 
 
Üçyarpaq Pambiq   
 
 
Yulaf  
Günəbaxan  
 
 
Qarğıdalı  
Üzüm 
 
 
 
Soya  
 
 
 
 
Çətənə  
 
 
 
5.1.6. Torpaq havasının ekoloji əhəmiyyəti 
 
Hava fazası - dəyişkənliyi torpaq proseslərinin bioloji və biokimyəvi ahənglərini 
əks etdirən torpağın mühüm və ən mobil tərkib hissəsidir. Torpaq havasının miqdarı 
və tərkibi bitki və orqanizmlərin inkişafı və fəaliyyət göstərməsinə, torpaq profilində 
kimyəvi birləşmələrin həll olunmasına və miqrasiyasına, torpaq proseslərinin inten-
sivliyi və istiqamətlənməsinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Bundan başqa, torpaq sənaye 
toksiki qaz tullantılarının sorbenti və atmosferi texnogen çirklənmədən qoruyan 
təmizləyici-uducudur. 
Oksigenin bitkilərin həyatına təsiri tənəffüs aktında özünü büruzə verir. Onun 
çatışmaması zamanı  tənəffüs zəifləyir ki, bu da metabolik fəallığı azaldır və son 
nəticədə məhsuldarlıq aşağı düşür. Torpaq suyunun kifayət edən miqdarı və torpağın 
aerasiyasının yüksəlməsi kök sisteminin yaxşı inkişaf etməsinə, bitkilər tərəfindən 
qida maddələrinin daha intensiv mənimsənilməsinə, onların inkişafının güclənməsinə 
və məhsuldarlığın artmasına yardım edir. Torpaqda sərbəst oksigenin olmaması səbə-
bindən bitkilərin inkişafı dayanır. Torpaq havasının tərkibində 20%-ə qədər oksigen 
olduqda bitkilər üçün optimal şərait yaranır. 
Oksigenin çatışmaması  səbəbindən torpaqda zəif oksidləşmə-reduksiya poten-
sialı yaranır, bitkilər üçün toksik olan birləşmələrin  əmələgəlməsi ilə anaerob 
proseslər inkişaf edir, mənimsənilə bilən qida maddələrinin miqdarı azalır, torpağın 
fiziki xassələri pisləşir ki, bu da bütövlükdə torpağın münbitliyini aşağı salır. 
Torpaq havasında olan karbon qazının böyük hissəsi makro və mikroorqanizm-
lərin həyat fəaliyyəti prosesində əmələ gəlir. Bunun 30%-ə qədəri ali bitkilərin köklə-
rinin tənəffüsü hesabına və 65%-ə qədəri  isə üzvi qalıqların mikrorqanizmlər tərəfin-
dən parçalanması hesabına əmələ gəlir. Karbon qazının artıqlığı köklərin inkişafına 
və toxumların cücərməsinə  mənfi təsir göstərir. Lakin atmosfer havasında CO
2
-nin 
müasir konsentrasiyası yaşıl yarpağın bioloji məhsuldarlığının potensial imkanları 
üçün o qədər də kifayət deyil. Yerətrafı karbon qazı konsentrasiyasının yüksəlməsi 
yaşıl kütlənin məhsulunu artıra bilir ki, bu effekt istixanalarda müvəffəqiyyətlə 
istifadə edilir. Lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, CO
2
  yüksək konsentrasiyalarda tez 
təsir edən zəhərdir və torpaq tədqiqatlarında kəsimlərin, xüsusilə  də bataqlıq 

---

 
123
torpaqlarda, havası dəyişən olmalıdır. Ona görə ki, havanın tərkibində ağır qaz olaraq 
CO
2
 çökəkliklərdə toplanmağa meyillidir. 
Karbon qazının torpaq-kimyəvi və geokimyəvi rolu da böyükdür. CO
2
 ilə 
zənginləşmiş su kalsit CaCO
3
, dolomit CaCO
3 
və MgCO
3
, maqnezit MgCO
3
 , siderit 
FeCO
3
 kimi bir çox çətin həllolun birləşmələri həll edir. Bu, torpaq profilində və sıx 
əlaqəli geokimyəvi landşaftlarda karbonatların miqrasiyasını doğurur. Torpaq 
havasında və torpaq məhlulunda tədricən artan CO
2
 konsentrasiyasının təsiri altında 
karbonatların qələviləşməsi tarazlığı sola meyillənmə ilə  şərtlənən dekarbonizasiya 
prosesi adlanır: 
Ca(HCO
3
)
2  
→
  
 
CaCO
3
 + H
2
О + CО
2 
 
CaCO3 çöküntü halına keçməsi düşməsi və torpaqda karbonatlı torpaqəmələ-
gəlmələrin (ağgöz, durnacıqlar, karbonatlı kif) yığılma laylarının formalaşması bu 
hadisənin əks tərəfidir. 
«Torpağın tənəffüsü» adlanan torpağın bioloji aktivliyinin yüksək informativ 
göstəricisi mövcuddur ki, onunla vaxt vahidində, səth vahidindən CO
2
-nin ayrılma 
sürəti səciyyələndirilir. «Torpaq tənəffüsü»nün intensivliyi 0,01-dən 1,5q/(saatda m
2
-
lə) arasında tərəddüd edir və yalnız torpaq və iqlim şəraitlərindən deyil, həm də bitki 
və mikrobioloji assosiasiyaların fizioloji xüsusiyyətlərindən, fenofazadan və bitki 
örtüyünün sıxlığından asılıdır. «Torpağın tənəffüsü» hər bir konkret zaman dövründə 
ekosistemin bioloji fəallığını  səciyyələndirir. CO
2
-nin ayrılması ilə «tənəffüs»ün 
müəyyən edilməsi vaxtı təsbit olunan torpaqların müqayisəli münbitlik səviyyəsinin 
təyini optimal dərəcədə  nəmliklə  zənginləşmiş torpaq kütləsində (TRT-nin 60%-i) 
aparılır.  
Torpaqların hava tutumunu və onun ekoloji əhəmiyyətini hər zaman hava 
həcminin birbaşa asılı olduğu torpağın digər xüsusiyyətləri ilə bir kompleksdə 
qiymətləndirmək lazımdır.