Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

Aqrar landşaft – landşaftın (bozqır, tayqa, çəmən, meşə və s.) kənd təsərrü-
fatının təsiri ilə dəyişilərək formalaşan ekosistemlər aqrolandşaft adlanır. 
XX  əsrin  əvvəllərinə  qədər aqroekosistemlər kifayət qədər müxtəlif 
olmuşdur: xam torpaqlar, meşələr, çoxsahəli oturaq təsərrüfatları olan rayonlar az 
dəyişikliyə məruz qalmışdır. Aqroekosistemlər öz ilkin nümayəndələrinə (yabanı 
bitkilər) malik idi, insanlar bu bitkilərlə yanaşı ov və ev heyvanlarını yeməklə 
qidalanmışlar. İlkin bitkilər (avtotroflar) insanları bitki lifləri və meşə materialları 
ilə təmin edirdi. İnsan bu ekosistemlərin əsas konsumenti sayılır, burada həmçinin 
çoxlu miqdarda vəhşi və ev heyvanları böyük kütlə təşkil edirdi. İnsan tərəfindən 
istifadə olunan məhsullar tullantılara transformasiya olunur, onlar isə redusentlər 
və ya destruktorlara parçalanaraq və  həzm edilərək sadə maddələrə (nitratlara, 
fosfatlara, digər mineral birləşmələrə) çevrilir ki, bunlar da fotosintez prosesində 
yenidən avtotroflar tərəfındən istifadə olunur. 
Müəyyən dövrdə torpaq və suyun özünütəmizləmə prosesi taraz gedirdi və 
ekosistemdə maddələrin dövranı pozulmurdu. İnsanın qidalanması zamanı maddə-
lər mübadiləsi prosesində kimyəvi enerji şəklində aldığı günəş enerjisinin axını 
(adambaşına sutkada 4000 kkal), insanın istilik (odun yandırması) və mexaniki 
(çəkici qüvvə) şəklində təxminən istifadə etdiyi enerjinin miqdarına bərabər idi. 
XIX əsrə kimi aqrar sivilizasiya prosesində bir vegetasiya dövrü ərzində ilkin 
konsumentlər tərəfindən toplanan, həmçinin çox illər  ərzində  ağaclar tərəfindən 
akkumulyasiya olunan enerjidən istifadə edilirdi. Bir insan tərəfindən istifadə 
olunan enerjinin ümumi miqdarı (22000 kkal/sutka), insanın neolit dövründə 
istifadə etdiyi enerjidən cəmi iki dəfə (sutkada 10000 kkal-ə qədər) artıq idi. 
Beləliklə, aqrar sivilizasiya təşəkkül tapdığı zaman insan ekosistemi yüksək 
səviyyəyə – homeostaza malik idi. Ekosistemin antropogen dəyişməsinə baxma-
yaraq, insan fəaliyyəti biogeokimyəvi dövrana daxil olaraq, biosferdə enerji 
axınını dəyişdirmirdi. 

---

 
30
XX  əsrdə  kənd təsərrüfatı istehsalının artmasının təsiri nəticəsində Yerin 
biosferinin bərpaolunmaz qlobal dəyişməsi kəskin gücləndi. XX əsrin 70-90-cı 
illərində intensiv texnologiyanın (monokultura, yüksək məhsuldar mühafızə 
olunmayan bitki çeşidləri, aqrokimyəvi maddələr) tətbiq olunması su və külək 
eroziyası, təkrar şorlaşma, torpağın gücdən düşməsi və deqradasiyası, edafon və 
mezofaunanm kasadlaşması, meşəlik faizinin azalması,  şumlanan sahələrin 
artması və s. ilə müşayiət olunur. 
XIX əsr və XX əsrin birinci yarısında aktiv məskunlaşma başladı və planetin 
münbit torpaqları  zəbt edildi. Antropogen təsirlərdən nisbətən «azad» ərazilər 
mənimsənilməsi çoxlu vəsait tələb edən olduqca mürəkkəb şəraitdə yerləşir. Bura 
həmçinin biosferin ekoloji funksiyasının sabitliyini qoruyub saxlayan ərazilər 
(məsələn: tropik meşələr, milli parklar və qoruqlar) aiddir. 
XX əsrin ikinci yarısında həm təbii sistemlərin, həm də insan tərəfindən yaradılan 
aqrosenozların ilkin bioloji məhsuldarlığı haqqında təxmini məlumatlar təqdim edildi. 
Bununla yanaşı, ayrı-ayrı  təbii sistemlərin tərkibinin potensialı da müzarkirə olunurdu 
(şəkil 6). Bütövlükdə planetimiz üçün fotosintezin iqlim potensialı hesabına üzvi 
maddələrin nəzəri maksimum məhsulunu ildə 330 mlrd. ton qəbul etmək olar.