Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

II FƏSİL. TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏNİN EKOLOJİ  ƏSASLARI 
 
2.1. Antropogen təsir və ətraf mühitin çirklənməsi 
 
İnsan cəmiyyəti biosferə  təsir göstərən və  ətraf mühiti dəyişdirən güclü 
qüvvəyə çevrilmişdir. İnsanın  təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində biosferə birbaşa və 
ya dolayı yolla təsiri antropogen təsir adlanır (antropos – insan). Antropogen təsir 
gücünə görə yalnız geoloji proseslə, miqyasına görə isə biosferdə baş verən 
maddələr və enerji dövranı ilə müqayisə edilə bilər. Cəmiyyətin yaşaması üçün 
ilkin bioloji məhsula və mineral xammala olan tələbat antropogen təsirin mahiy-
yətini təşkil edir. Həmin tələbatı ödəyən yeganə mənbə kimi biosfer çıxış edir. 
Təbii sərvətin mənimsənilməsi, emalı  və istifadəsi zamanı yaranan tullantı-
larla  ətraf mühitin çirklənməsi biosferə antropogen təsirin ekoloji nəticələridir. 
Biosferin ilkin və təkrar tullantılarla çirklənməsi müşahidə olunur. 
İlkin tullantılar təbii sərvətin mənimsənilməsi nəticəsində istifadə tapmayan, 
təbii  əlaqələri pozulmuş biosfer məhsullarının birbaşa qalıqlarından ibarətdir. 
Təbii sərvətin emalı, işlənməsi və istifadəsi nəticəsində yaranan tullantılar ikinci 
(təkrar) adlandırılaraq,  ətraf mühitin çirklənməsinə  səbəb olur. İkinci tullantılar 
sırasına həm də insan tərəfindən sintez edilmiş və təbii ekosistemlərə xas olmayan 
maddələr aiddir.  
Biosferin təkrar, yəni ikinci tullantılarla çirklənməsi daha ağır təzadlar 
yaradır.  
Çirklənmənin mahiyyəti ekosistemin tərkibinə ona xas olmayan maddə 
əşyaların daxil edilməsidir. Alman filosofu Hegelin ifadəsinə görə: «Təbiətdə 
mövcud olan bütün cisimlər qüdrətli olub, insana müxtəlif  şəkildə müqavimət 
göstərir. Onları  fəth etməkdən ötrü, insan onların arasında təbiətin başqa 
cisimlərini yerləşdirir.». 
Ekosistemə yad olan maddə, enerji və birləşmələrin ətraf mühitə (atmosferə, 
litosferə  və hidrosferə) gətirilməsi, yerləşdirilməsi və atılması  nəticəsində mühit 
amillərinin fiziki parametrlərinin, kimyəvi xassələrinin və daxili qanunauy-
ğunluqlarının pozulması çirklənmə adlanır. 
Biosferin çirklənməsi insan cəmiyyəti yaranan gündən mövcuddur. Ətraf 
mühitə antropogen təsirin zəruriliyi irəli gəlir:  
•  cəmiyyətin  ətraf mühitdən təcrid olunmuş avtonom şəkildə yaşamasının 
qeyri-mümkünlüyündən; 
•  tullantıların və əlavə təsirin aradan qaldırılmamasının qanunauyğun xarak-
ter daşımasından. Bu qanuna əsasən təsərrüfat fəaliyyətinin bütün sahələri 
tullantıların yaranması və aradan qaldırılması, prinsip etibarilə, qeyri-müm-
kün olan əlavə  təsirlərlə  nəticələnir. Həmin tullantılar və  əlavə  təsirlər ya 
bir formadan digərinə keçirilə bilər, ya da hər hansı bir məkanda yerləş-
dirilə bilər.  
Antropogen təsirin yaranması tarixi xarakter  daşısa da, sənaye dövrünə 
qədər (XVIII əsr)  ətraf mühitin çirklənməsi lokal yayılaraq geniş  əraziləri  əhatə 

---

 
40
etmirdi. Əhalinin sayının az, təbii sərvətlərin isə bol olduğu dövrlərdə antropogen 
təsirin nəticələri də o qədər nəzərə çarpmırdı:   
•  yeni yaranan ibtidai insan təbiətdə «həll olaraq» biosferə adi bioloji növ 
kimi təsir göstərirdi; 
•  bioloji növ kimi formalaşmış insan (Homo sapiens) intensiv şəkildə 
ovçuluqla və bitki toplamaqla məşğul olsa da, ekosistemlərdə köklü 
dəyişikliklər yaratmırdı; 
•  əkinçilik və heyvandarlığın yaranması ilə bağlı biosferə  təsir intensivləş-
mişdir. Geniş ərazilərdə mal-qaranın otarılması, meşələrin qırılaraq yandı-
rılması, çəmənliklərin  şumlanması  nəticəsində  əkin sahələrinin geniş-
ləndirilməsi təbii ekosistemlərin sıradan çıxması  və biosferdə tarazlığın 
pozulması ilə nəticələnmişdir; 
•  antropogen təsirin sənaye dövrü son 300 ili əhatə etməklə kulminasiya 
həddinə XX əsrdə çatmışdır. Bu mərhələdə biosferdə bütün ekoloji  kompo-
nentlər güclü antropogen təsirə məruz qalaraq qlobal ekoloji təzadlar yaran-
mışdır. XVII əsrə  qədər biosferdə ekoloji tarazlıq qlobal şəkildə pozul-
mamış qalır,  ətraf mühitin çirklənməsi isə lokal xarakter daşıyırdı. Lakin 
XVII  əsrdən başlayaraq sənayenin surətli inkişafı  və onun törəməsi olan 
güclü urbanizasiya biosferin sabitliyini pozan başlıca amilə çevrilmişdir. 
İqtisadiyyatın bütün sahələrinin, o cümlədən kənd təsərrüfatı istehsalının da 
sənayeləşdirilməsi və iri şəhərlərin yaranması biosferə antropogen təsiri 
artırmaqla XX əsrin ortalarından başlayaraq ekoloji bəlalar yaratmışdır. 
Biosferə antropogen təsirin nəticələri aşağıdakı formalarda özünü büruzə verir: 
-  litosferin sturukturunun dəyişdirilməsi, xam torpaqların, çöl və çəmənliklə-
rin əkilməsi, meşə örtüyünün məhv edilərək geniş sahələrin meşəsizləşdi-
rilməsi, səhralaşma və bozqırlaşma, meliorasiya və irriqasiya işlərinin apa-
rılması, süni su hövzələrinin və dəryaçaların yaradılması və s. nəticəsində;  
-  biosferi təşkil edən komponentlərin əlaqələrinin və maddələr mübadiləsinin 
balansının pozulması, faydalı qazıntıların çıxarılması, sənaye və  məişət 
tullantılarının litosferdə toplanması, çirkləndirici maddə  və birləşmələrin 
atmosferə və hidrosferə atılması, quraqlaşma və s. nəticəsində; 
-  Yer kürəsinin ayrı-ayrı regionlarında və planetdə bütövlükdə enerji, o 
cümlədən istilik, balansının pozulması: atmosferdə karbon qazının (CO
2
) 
qatılığının artması  nəticəsində «parnik» (istixana) effektinin yaranması, 
iqlimin istiləşməsi, ozon təbəqəsinin deqradasiyaya uğraması üzündən 
dəliklərin açılması və s. nəticəsində; 
-  biotanın (bitki və heyvanlar aləminin məcmusu) dəyişdirilməsi: bir çox 
bitki və heyvan növlərinin məhv edilərək itirilməsi, yeni heyvan cinslərinin 
və bitki sortlarının yaradılması, bioloji müxtəlifliyin sıradan çıxması, ətraf 
mühitdə (torpaq, su, hava) arzuolunmayan biogenlərin və hansısa  ərazidə 
yeni orqanizmilərin peyda olması, kənd təsərrüfatı bitkilərinin və mal-
qaranın infeksion və parazitar xəstəlik törədicilərinin və ziyanvericilərinin 
yayılması, mikrobioloji çirklənmə və s.  
Hal-hazırda 200-ə  qədər təbii sərvətdan istifadə olunur. Müasir texnologi-
yanın təkmilləşməməsi mineral xammalın tam emalı  və istifadəsini təmin etmir. 

---

 
41
Onun  əksər hissəsi tullantı  şəklində  təbiətə qaytarılır. Bəzi mənbələrə görə, 
istehsal olunan məhsul istifadə olunan xammalın yalnız 1-2%-ni təşkil edir, yerdə 
qalanı isə tullantıya gedir. Bu fakt ətraf mühitin çirklənməsini təsdiqləməklə 
yanaşı, təbii sərvətdən qeyri-rasional istifadəyə münasibətin olmasını, qənaətedici 
yanaşmanın yaranmamasını göstərir.  
Elmi-texniki tərəqqinin inkişaf səviyyəsi bu gün 10 milyona yaxın maddə 
sintez etməyə imkan verir. Ümumdünya Səhiyyə  Təşkilatının məlumatlarına 
əsasən hazırda 500 minə yaxın kimyəvi birləşmə praktiki tətbiqini tapır. Onlardan 
40 minə yaxın birləşmə insan üçün zərərli, 12 mini isə toksik hesab olunur.  
Biosferin antropogen çirklənməsinə  əsasən sənaye, energetika və  nəqliyyat 
vasitələri (birlikdə 76%) səbəb olur. Onların iştirakı təşkil edir: 
•  sənaye - 38%; 
•  energetika - 22%; 
•  nəqliyyat vasitələri - 16%; 
•  kənd təsərrüfatı - 14%; 
•  məişət tullantıları - 7%; 
•  digər mənbələr - 3%. 
Biosferə antropogen təsirin nəticələri və miqyası (1 ildə): 
•  Yerin təkindən 300 mlrd. ton mineral sərvət çıxarılır; 
•  o cümlədən, 100 mlrd ton dəmir filizi; 
•  tikinti və dağ-mədən işləri zamanı 4 min km
3
 qrunt və süxur daşınır; 
•  800 mln. ton metal (müxtəlif) əridilir; 
•  50-70 min km
2
 torpaq səhralaşma,  şoranlaşma, tikinti və s. nəticəsində 
itirilir;  
•  18 mln. hektar meşə sahəsi məhv edilir;  
•  Minə yaxın bitki və heyvan növü itirilir;  
•  Dünya okeanına  10 mln. ton neft məhsulları düşərək onu çirkləndirir;  
•  7 mlrd. ton şərti yanacaq yandırılır;  
•  4 mln. ton pestisid istifadə olunur;  
•  30 mlrd. ton sənaye və  məişət tullantıları  bərk, maye və qaz halında 
atmosferə, hidrosferə və litosferə atılaraq biosferi çirkləndirir.  
 
Böyük  şəhərlərin böyük də ekoloji problemləri mövcuddur. İri  şəhərlərin 
yaranmasına sənayenin inkişafı, urbanizasiya və demoqrafik partlayış başlıca 
səbəb olmuşdur.  
Demoqrafik partlayış planetimizdə  əhalinin sayının sürətli artımı deməkdir. 
Başlanğıcı XVIII-XIX əsrlərdə müşahidə olunmaqla XX əsrdə  əsl sıçrayışa – 
demoqrafik partlayışa çevrilmişdir. Buna başlıca səbəblərdən biri əhalinin təbii 
artım göstəricisinin dəyişməsidir. Qədim dövrlərdən  əhalinin təbii artımı 0,1% 
təşkil edirdisə, bu göstərici XX əsrin ikinci yarısında artıq 2%-ə çatmışdır.  
Eramızın başlanğıcında Yer kürəsində  əhalinin sayı 0,25 mlrd. nəfər olub 
XVIII  əsrin sonu - XIX əsrin  əvvəllərində 1,0 mlrd. təşkil etmişdir. XIX əsrdə 
əhalinin sayı 1,0 mlrd.-dan 1,65 mlrd. nəfərə çataraq bu göstərici XX əsrin 
sonunda 6 mlrd. nəfər təşkil etmişdir. Beləliklə, eramızın əvvəlindən XVIII əsrə 

---

 
42
kimi əhalinin sayı 4 dəfə, XX əsrin əvvəlində 6 dəfə və XX əsrin sonunda 24 dəfə 
artmışdır.  Əhalinin intensiv artımı  XX əsrdə müşahidə olunur. Belə ki, əgər 
eramızın  əvəlindən XX  əsrin əvvəlinə kimi olan dövrdə Yer kürəsində  əhalinin 
sayı 6 dəfə artmışdısa da, təkcə XX əsrdə artım 4 dəfə  təşkil etmişdir. Mütləq 
artım XX əsrə qədər 1,40 mlrd. nəfər, XX əsrdə isə 4,35 mlrd. nəfər təşkil edir.  
 XXI  əsrin sonunda dünya əhalisinin sayının 12-13 mlrd. təşkil edəcəyi 
proqnozlaşdırılır.  
Sənayenin inkişafı ilə bağlı iri şəhərlər yaranmağa başladı. Həmin şəhərlərin 
əhalisi kənd yerində yaşayan əhalinin (kəndlilərin) hesabına formalaşırdı. Şəhərlər 
inkişaf etdikcə kənd əhalisinin şəhərə axını (urbanizasiyası) gücləndirdi. Nəticədə 
şəhər və kənd əhalisinin sayında qeyri-bərabərlik yaranmışdır və bu gün əhalinin 
yarıdan çoxu şəhərlərdə  məskunlaşmışdır. Bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə bu 
göstərici 75%-ə çatır.  
Ətraf mühitin çirklənməsində  və biosferin deqradasiyaya uğramasında iri 
şəhərlər əsas yer tutur. Bununla bərabər, iri şəhərlərin özünəməxsus ekoloji prob-
lemləri də mövcuddur. Ətraf mühiti çirkləndirən əsas mənbələr – sənaye, energe-
tika və  nəqliyyat vasitələri  şəhərlərdə  cəmləşmişdir.  Şəhərin sosial-iqtisadi 
problemlərinin həllinə xidmət etməklə  bərabər onun ekoloji durumunun gərgin-
ləşməsinə səbəb olurlar. Digər problem şəhərin həyat fəaliyyəti təchizatı və onun 
nəticələri ilə bağlıdır.  Şəhər  əhalisinin  ərzaq, su və s. ilə  təchizatı problemi ilə 
yanaşı, məişət tullantıları da əsl ekoloji bəlaya çevrilmişdir.  
İnkişaf etmiş ölkələrdə əhalisinin sayı 1 mln. nəfər olan şəhərin suya, ərzağa 
və yanacağa olan sutkalıq tələbatı yüksək olsa da, bunların müqabilində yaranan 
tullantıların miqdarı düşünməyə daha çox vadar edir (cədvəl 5).