Ekonometrik model tushunchasi, turlari va undagi o’zgaruvchilar

1. 
   Ekonometrik model tushunchasi, turlari va undagi o’zgaruvchilar.
   

Ekonometrik modelg’ – bu ehtimollik - stoxastik modelg’. Bu modelg’ yordamida iqtisodiy ko’rsatkichlarni o’zgarish qonuniyatlarini matematik ko’rinishida tenglamalar, tengsizliklar va tenglamalar tizimi ko’rinishda ifodalash mumkin. Umumiy ko’rinishida ekonometrik modelg’ quyidagicha yoziladi:

Y f x 1, x 2,..., xn 
Ekonometrik modelda Y – asosiy endogen ko’rsatkich, modelda Y o’zgarish
qonuniyatlarini x1, x 2,..., x n) yordamida o’rganish mumkin.
x 1, x 2,..., x n) – tahsir etuvchi, ekzogen ko’rsatkichlar.
Ekonometrik modelda fiktiv ko’rsatkichlar qatnashishi mumkin. Fiktiv ko’rsatkichlar – bu sifatli ko’rsatkichlar miqdoriy ko’rsatkichlarga o’tkazilgan ko’rsatkichlar.
Ekonometrik modelg’ chiziqli va chiziqsiz ko’rinishda tuzilishi mumkin:
CHiziqsiz modellar ‘arabola, giperbola, darajali funktsiya, ko’rsatkichli funktsiya, trigonometrik funktsiya va boshqalar ko’rinishida bo’lishi mumkin.
Tuzilgan ekonometrik modelning haqiqiyligi to’’langan mahlumotlar hajmiga; mahlumotlarning aniqlik darajasiga; tadqiqotchining malakasiga; modellashtirish jarayoniga; yechiladigan masalaning xarakteriga bog’liq.
Ekonometrik modellashtirish bosqichlari:
Birinchi bosqich – spetsifikatsiyalash - iqtisodiy muammoni qo’yilishi – asosiy omillar guruhi tanlanadi, iqtisodiy mahlumot to’’lanadi, asosiy omil va tahsir etuvchi omillar guruhi belgilanadi; korrelyatsion tahlil usuli yordamida ekonometrik modelda qatnashadigan omillar aniqlanadi.
Ikkinchi bosqich – identifikatsiya qilish. «Eng kichik kvadratlar usuli» yordamida tuziladigan ekonometrik modelning parametrlari aniqlanadi.
Uchinchi bosqich –verifikatsiya qilish. Tuzilgan modelni ahamiyati to’rtta yo’nalish bo’yicha tekshiriladi:
- modelning sifati ko’plikdagi korrelyatsiya koeffitsienti va determinatsiya koeffitsienti yordamida baholanadi;
- modelning ahamiyati a’proksimatsiya xatoligi va Fisher mezoni yordamida baholanadi;
- modelning parametrlarini ishonchliligi Stg’yudent mezoni bo’yicha baholanadi;
- Darbin-Uotson mezoni yordamida «Eng kichik kvadratlar usulining» bajarilish shartlari tekshiriladi.