Ekonometrik modellarning
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Fo
izl ar Yillar Chiziqli diagrammada bir nechta hodisa dinamikasini ham tasvirlash mumkin. Bunday holda siniq chiziqlar har xil ranglar bilan yoki bir- biridan ajralib turadigan ko’rinishda chizilishi kerak. Oziq-ovqat va nooziq-ovqat maxsulotlarining tovaroborot dinamikasi Профессор АЮПОВ РАВШАН ХАМДАМОВИЧ Gistogramma 0 10 20 30 80 100 120 140 Профессор АЮПОВ РАВШАН ХАМДАМОВИЧ Ma’lumotlarning o’zaro bog’liqligi Iqtisodiy jarayonlarni o’rganish maqsadida statistik kuzatishlar natijasida olingan ma’lumotlar jarayonning ma’lum bir tomonini (qirrasini) ifodalovchi belgilar bo’lib, ular jarayonlarning o’zgarishida natijaviy va ta’sir etuvchi omillarga bo’linadi. Bir belgining o’zgarishi natijasida ikkinchi belgi ham o’zgarsa, birinchi belgi omil belgi, ikkinchi belgi esa natijaviy belgi deyiladi va bu omillarning o’zaro bog’liqligini ko’rsatadi va quyidagicha ifodalanadi: Y = F (X1,X2,X3,…. Xn) Bu erda y natijaviy belgi, x i lar esa omil belgilardan iborat. Профессор АЮПОВ РАВШАН ХАМДАМОВИЧ O’zgaruvchilarning o’zaro bog’liqligi: O’zgaruvchilar o’zaro bog’liq va bog’liq bo’lmagan o’zgaruvchilarga bo’linadi. Ularning o’zaro bog’liq yoki bog’liq emasligi korrelyatsion tahlil natijalari asosida aniqlaniladi. Профессор АЮПОВ РАВШАН ХАМДАМОВИЧ Omillar: Omillar o’zlarining sifat va miqdoriy jihatlariga ega. Son bilan ifodalanadigan belgilar miqdoriy belgilar deyiladi, Son bilan ifodalanmaydigan, ya’ni so’z bilan ifodalanadigan omil va natijaviy belgilarni sifat tomonini ifodalovchi belgilar -atributiv belgilar deyiladi. Omillar miqdoriy jihatdan o’lchalanadigan bo’lishi kerak. Agar omillar miqdoriy jihatdan o’lchash imkoniyati bo’lmagan sifat ko’rsatkichlaridan iborat bo’lsa, ularni miqdor jihatdan aniqlashtirish zarur (masalan, natijaviy belgi -hosildorlikka ta’sir etuvchi tuproqning sifati –omil belgi, bal ko’rinishida emas balki qiymat ko’rinishiga aylantirilishi kerak). Профессор АЮПОВ РАВШАН ХАМДАМОВИЧ Ekzogen va endogen o’zgaruvchilar Iqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilishda o’rganiluvchi omillar endogen va ekzogen omillarga bo’linadi. Tenglamalar tizimi bilan ifodalangan iqtisodiy jarayonlarda natijaviy belgilar y i lar, ya’ni bog’liq o’zgaruvchilar endogen omillar deyiladi. Ekzogen o’zgaruvchilar avvaldan aniqlangan, endogen o’zgaruvchilarga ta’sir etuvchi, lekin ularga bog’liq bo’lmagan o’zgaruvchilardir, ular odatda x sifatida belgilanadi. Профессор АЮПОВ РАВШАН ХАМДАМОВИЧ Omil va ko’rsatgichlarni tanlash Ekonometrik modellarni tuzishda muhim bosqichlaridan biri modelda qatnashadigan omillar va ko’rsatkichlarni tanlashdir. Ko’p hollarda o’rganilayotgan ko’rsatkichlarga juda ko’p omillar ta’sir etmoqda. Shu jumladan, ularning hammasi modelda qatnashishi mumkin emas yoki iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Профессор АЮПОВ РАВШАН ХАМДАМОВИЧ Ko’rsatkichlar va omillarni to’liq qator sifatida quyidagicha tasvirlash mumkin: 1) Birinchi omillar guruhi – bu modelga kiritiladigano’zgaruvchilar 2) Ikkinchi omillar guruhi …, ) – modelda qatnashmaydi, lekin ulardan har biri tadqiqotchi tomonidan kuzatilayotgan statistik jamlanmada u yoki bu qiymatlarda nazorat qilinadi 3) Uchinchi omillar guruhi ,…, ) – tasodifiy o’zgaruvchilar, ular tadqiqotchi tomonidan nazorat qilinmaydi, lekin ning o’zgarishiga ta’sir etmoqda. Agar birinchi guruhga soni bo’yicha ko’p bo’lmagan, lekin ning o’zgarishiga kuchli ta’sir qilgan omillar qirsa, ushbu ekonometrik model ahamiyatli deb hisoblanadi. Bundan tashqari, qolgan omillardan ko’proq soni 2 chi guruhga va kamroq soni 3 chi guruhga kirgani maqsadga muvofiqdir. Профессор АЮПОВ РАВШАН ХАМДАМОВИЧ |