Ekonometrika fanining predmeti, usullari, vazifalari va asosiy tushunchalari

1.2. Modellashtirish tushunchasi, turlari 

Hozirgi  paytda  iqtisodiy  fan  va  amaliyot  amaliy  matematika  yutuqlaridan 

tobora kengroq foydalanmoqda, ularni ilmiy tadqiqotlar qurolidan murakkab xo’jalik 

masalalarini samarali hal kilishning muhim vositasiga aylantirmoqda. 

Zamonaviy  iqtisodiyot  nazariyasi  ham  mikro-,  ham  makrodarajada  tabiiy, 

zaruriy  element  sifatida  matematik  modellar  va  usullarni  o’z  ichiga  oladi. 

Matematikadan  iqtisodiyotda  foydalanish  iqtisodiy  o’zgaruvchilar  va  ob’ektlarning 

eng  muhim,  ahamiyatli  boѓlanishlarini  ajratishga  va  formal  tasvirlashga,  iqtisodiyot 

nazariyasining qoidalari, tushunchalari va xulosalarini aniq va lo’nda bayon qilishga 

imkon beradi. 

 

 

 

 

 

 

 

Bir tomondan, modellar oson o’rganiladigan bo’lishi kerak, shuning uchun ular 

juda  murakkab  bo’lmasligi  kerak  —  binobarin,  ular  albatta  faqat  soddalashtirilgan 

nusxalar  bo’ladi.  Biroq,  ikkinchi  tomondan,  modellarni  o’rganishdan  olingan 

xulosalarni  haqiqiy  ob’ektlarga  ham  qo’llash  lozim,  demak,  model  o’rganilayotgan 

haqiqiy ob’ektning muhim tomonlarini aks ettirishi kerak. 

Modellashtirish  deganda  modellarni  qurish,  o’rganish  va  qo’llash  jarayoni 

tushuniladi. Modellashtirish jarayoni quyidagi uch elementni o’z ichiga oladi:  

1) sub’ekt (tadqiqotchi);  

2) tadqiqot ob’ekti;  

3) o’rganuvchi  sub’ekt  bilan  o’rganilayotgan  ob’ektning  munosabatlarini 

vositalovchi model. 

Model  —  bu  shunday  moddiy  yoki  xayolan  tasavvur  qilinadigan 

ob’ektki,  qaysiki  tadqiqot  jarayonida  haqiqiy  ob’ektning  o’rnini  shunday 

bosadiki,  uni  bevosita  o’rganish  haqiqiy  ob’ekt  haqida  yangi  bilimlar 

beradi.  Modellarni  qurishda  tadqiq  qilinayotgan  hodisani  belgilovchi 

muhim  omillar  aniqlanadi  va  qo’yilgan  masalani  echish  uchun  muhim 

bo’lmagan qismlar chiqarib tashlanadi. 

 

---

Ekonometrika fanining predmeti, usullari, vazifalari va asosiy tushunchalari 

 

8 

 

Ilmiy izlanishlarda modellashtirish qadimgi zamonlardayoq qo’llanila boshlandi 

va  asta-sekin ilmiy  bilimlarning  qurilish  va  arxitektura,  astronomiya,  fizika,  ximiya, 

biologiya  va,  nihoyat,  ijtimoiy  fanlar  kabi  tobora  yangi  sohalarini  qamrab  ola 

boshladi.  Birinchi  matematik  modellar  F.Kene  (1758  y.,  iqtisodiy  jadval),  A.Smit 

(klassik  makroiqtisodiy  model),  D.Rikardo  (xalqaro  savdo  modeli)  tomonidan 

ishlatilgan.  XX  asr  zamonaviy  fanning  amalda  barcha  sohalarida  modellashtirish 

usuliga katta muvaffaqiyatlar va obro’-e’tibor keltirdi. 

Turli  iqtisodiy  hodisalarni  o’rganish  uchun  ularning  iqtisodiy  modellar  deb 

ataluvchi  soddalashtirilgan  formal  tasvirlaridan  foydalaniladi.  Iste’mol  tanlovi 

modellari, firma  modellari, iqtisodiy o’sish modellari, tovar va  moliya bozorlaridagi 

muvozanat modellari va boshqa ko’p modellar iqtisodiy modellarga misol bo’ladi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

Iqtisodiy-matematik  modelllarni  amaliyotda  qo’llash  usullari  iqtisodiy-

matematik  usullar  deb  ataladi.  Iqtisodiy-matematik  usullar  (IMU)  iqtisodiyotni 

o’rganish  uchun  birlashtirilgan  iqtisodiy  va  matematik  fanlarning  uyushmasidir.  Bu 

tushuncha  fanga  XX  asrning  60-yillarida  akademik  V.S.Nemchinov  tomonidan 

kiritilgan. IMU iqtisodiyot, matematika va kibernetikaning tutashishida hosil bo’ldi. 

Elementlaridan biri iqtisodiy-matematik usullar bo’lgan qarorlarni qabul qilish 

tizimi  ijodiy  yondashuvni  talab  etuvchi  xo’jalik  muammolarining  to’la  tsiklini 

qamrab olishi kerak. 

«Iqtisodiy-matematik usullar va modellar» fanining predmeti: