Ekonometrika fanining predmeti, usullari, vazifalari va asosiy tushunchalari

analitik  modellarga  va  tayinli  iqtisodiy  masalalarni  echishda  qo’llaniladigan  amaliy 

modellar (iqtisodiy tahlil, bashoratlash, boshqarish modellari)ga bo’linadi. 

Iqtisodiy-matematik  modellar  iqtisodiyotning  turli  tomonlari  (xususan,  uning 

ishlab  chiqarish-texnologik,  ijtimoiy,  hududiy  tuzilmalari)ni  va  uning  alohida 

qismlarini tadqiq qilish uchun mo’ljallanishi mumkin. Modellarni tadqiq qilinayotgan 

iqtisodiy jarayonlar va muammolar mazmuni bo’yicha tasniflashda butun iqtisodiyot 

modellari (makroiqtisodiy modellar)ni va uning quyi tizimlari — tarmoqlar, hududlar 

va hokazolarning modellari, ishlab chiqarish, iste’mol, daromadlarni shakllantirish va 

taqsimlash,  mehnat  resurslari,  baholarni  shakllantirish,  moliyaviy  aloqalar  va  shu 

kabilar  modellarining  majmualari  (mikroiqtisodiy  modellar)ni  ajratib  ko’rsatish 

mumkin. 

Abstrakt  (ideal)  modellar  inson  tafakkurining  mahsuli  bo’lib,  ular 

tushunchalar, gipotezalar va turli xil qarashlar sistemasidan iborat. Iqtisodiy 

tadqiqotlarda,  boshqarish  sohalarida,  asosan,  abstrakt  modellashtirishdan 

foydalaniladi. 

---

Ekonometrika fanining predmeti, usullari, vazifalari va asosiy tushunchalari 

 

11 

 

Tuzilmaviy  modellar  ob’ektlarning  ichki  tuzilishi,  tarkibiy  qismlari,  ichki 

parametrlarini, ular orasidagi o’zaro boѓliqliklarni ifodalaydi. Iqtisodiyot miqyosidagi 

tadqiqotlarda  ko’proq  tuzilmaviy  modellar  qo’llaniladi,  chunki  quyi  tizimlarning 

o’zaro boѓliqliklari rejalashtirish va boshqarish uchun katta ahamiyatga ega. O’ziga 

xos  tuzilmaviy  modellar  sifatida  tarmoqlararo  aloqalar  modellarini  olish  mumkin. 

Funktsional  modellar  iqtisodiy  boshqarishda  keng  qo’llaniladi,  bunda  ob’ektning 

holati  («chiqish»)ga  «kirish»ni  o’zgartirish  yo’li  bilan  ta’sir  ko’rsatiladi. 

Iste’molchilarning  tovar-pul  munosabatlari  sharoitidagi  xatti-harakatlari  modeli 

bunga misol bo’la oladi. Aynan bir ob’ekt bir vaqtning o’zida ham tuzilmaviy, ham 

funktsional  model  bilan  tasvirlanishi  mumkin.  Masalan,  alohida  tarmoq  tizimini 

rejalashtirish uchun tuzilmaviy modeldan foydalaniladi, iqtisodiyot miqyosida esa har 

bir tarmoq funktsional model bilan ifodalanishi mumkin. 

 

 

 

 

 

 

Statik  modellarda  barcha  bog`lanishlar  vaqtning  tayinli  payti  yoki  davriga 

tegishlidir.  Dinamik    modellar  iqtisodiy  jarayonlarning  vaqt  bo’yicha  o’zgarishini 

tavsiflaydi.  Qaralayotgan  vaqt  davrining  uzunligiga  qarab  bashoratlash  va 

rejalashtirishning  qisqa  muddatli  (bir  yilgacha),  o’rta  muddatli  (5  yilgacha),  uzoq 

muddatli  (10-15  va  undan  ko’proq  yilgacha)  modellari  farqlanadi.  Iqtisodiy-

matematik  modellarda  vaqtning  o’zi  yo  uzluksiz,  yo  diskret  ravishda  o’zgarishi 

mumkin. 

Iqtisodiy jarayonlarning modellari matematik boѓlanishlarning shakli bo’yicha 

juda xilma-xildir.  Ayniqsa  tahlil va hisoblashlar uchun eng qulay  bo’lib, shu tufayli 

keng  tarqalgan  chiziqli  modellar  sinfini  ajratib  ko’rsatish  muhimdir.  Chiziqli  va 

chiziqli  bo’lmagan  modellar  orasidagi  farqlar  nafaqat  matematik  nuqtai  nazardan, 

Determinirlangan  modellar  model  o’zgaruvchilari  orasidagi  qat’iy 

funktsional bog`lanishlar borligini nazarda tutadi. Stoxastik modellar tadqiq 

qilinayotgan  ko’rsatkichlarga  tasodifiy  ta’sirlarning  borligiga  yo’l  qo’yadi 

hamda  ularni  tasvirlash  uchun  ehtimollar  nazariyasi  va  matematik 

statistikaning vositalaridan foydalanadi. 

 

---

Ekonometrika fanining predmeti, usullari, vazifalari va asosiy tushunchalari 

 

12 

 

balki  nazariy-iqtisodiy  jihatdan  ham  muhimdir,  chunki  iqtisodiyotdagi  ko’p 

boѓlanishlar  aniq  chiziqli  bo’lmagan  tabiatga  ega:  ishlab  chiqarish  o’sganda 

resurslardan  foydalanish  samaradorligi,  ishlab  chiqarish  ko’payganda  yoki 

daromadlar o’sganda aholi talabi va iste’molining o’zgarishi va h.k. 

Iqtisodiyot  modellari  fazoviy  omillar  va  shartlarni  o’z  ichiga  olishiga  qarab 

fazoviy va nuqtaviy modellar farqlanadi. 

Shunday  qilib,  iqtisodiy-matematik  modellarning  umumiy  tasnifi  o’ndan ortiq 

asosiy  belgilarni  o’z  ichiga  oladi.  Iqtisodiy-matematik  tadqiqotlarning  rivojlanishi 

bilan  qo’llanilayotgan  modellarni  tasniflash  muammosi  murakkablashadi.  Yangi 

turlar  (ayniqsa  aralash  turlar)dagi  modellarning  va  ularni  tasniflash  yangi 

belgilarining  paydo  bo’lishi  bilan  bir  qatorda  har  xil  turdagi  modellarning 

murakkabroq qurilmalarga birlashishi jarayoni amalga oshadi. 

Iqtisodiy-matematik  usullardan  matematik  iqtisodiyotda  va  ekonometrikada 

qo’llaniladigan  usullarni  alohida  ajratib  ko’rsatish  lozim.  Matematik  iqtisodiyot  — 

iqtisodiy  fanning  iqtisodiy  jarayonlar  matematik  modellarining  xossalari  va 

echimlarini  tahlil  qilish  bilan  shuѓullanadigan  bo’limidir.  Matematik  iqtisodiyotda 

tayinli  formal  asoslar  (chiziqlilik,  qavariqlik,  monotonlik  va  shu  kabi  boѓliqliklar, 

kattaliklar  o’zaro  boѓliqligining  konkret  formulalari)ga  asoslangan  nazariy  modellar 

tadqiq  qilinadi.  Matematik  iqtisodiyotning  vazifasi  model  echimining  mavjudligi, 

uning  nomanfiyligi,  statsionarligi  shartlari,  boshqa  xossalarning  borligi  haqidagi 

muammoni o’rganishdir.