Eksperimental

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY IQTISODIYOT FAKUL’TETI
UMUMIY PSIXOLOGIYA KAFEDRASI
EKSPERIMENTAL
PSIXOLOGIYA
O‘QUV-USLUBIY MAJMUA
Bilim sohasi: 200000-ijtimoiy soha, iqtisod va huquq
Ta’lim sohasi: 210000-Sotsiologiya va psixologiya
Ta’lim yo’nalishi: 5210203-Psixologiya: amaliy psixologiya
5210204-Psixologiya: Oila psixologiyasi
5210205-Psixologiya: Yoshlar psixologiyasi
ANDIJON-2020
Mazkur o’quv-uslubiy majmua Andijon davlat universitetining 2019 - yil “” dagi “ ” -sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Psixologiya nazariyasi va tarixi” fani dasturi asosida
tayorlangan.
Fan dasturi Andijon davlat universiteti Kengashining 2019 - yil “ ” dagi “__” -
sonli bayoni bilan tasdiqlangan.
Tuzuvchi: ADU.Psixologiya kafedrasi katta o‘qituvchisi
ADU. Psixologiya kafedrasi mudiri, dotsent.
MUNDARIJA

—	O’quv materiallari:
	1.1. Ma’ruzalar matni.
	1.2. Amaliy mashg'ulotlari
	1.3. Lobarotoriya mashg’ulotlari
	Mustaqil Ta’lim materiallari
	Glossariy
	Ilovalar: - Fan dasturi
	- Ishchi o'quv dasturi.
	- Testlar.
	- Qo’shimcha materiallar
	UUMning electron varianti CD/DVD

1-mavzu. Eksperimental psixologiya: tushuncha, tarixi
Reja:

1. 
   Fiziologik psixologiya paydo bo’lishining tarixiy shart-sharoitlari.
   
2. 
   G.Gelmgols- psixofiziologiyaning asoschisi sifatida.
   
3. 
   Psixofizika fani paydo bo’lishi va shakllanishida E.Veber va T.Fexnerning tadqiqotlarining o‘rni.
   
4. 
   V.Vundtning eksperimental psixologiya va yo’nalishlariga doir amaliy izlanishlarning moxiyati va E Titchenerning laboratoriya metodlari.
   
5. 
   Bilish jarayonlarni eksperimental tarzida taxlil etishning murrakkab qirralari.
   
6. 
   Ebbingauz, Brayyan va Xarterlarning eksperimental psixologiya nuqtayi nazaordan olib borgan tadkikotlari.
   

. Tayanch iboralar: Metod, metodologiya, kuzatish metodi, tajribani rejalashtirish, empirik metodlar, proektiv metod.

Pozitivizm asoschisi O. Kant XIX asr o’rtalarida inson bilimi rivojlanishi haqidagi ta’limotni taklif qildi. U bilimning uchta ketma-ket bir-birini almashtiradigan shakllarini qarab chiqqan.

1. 
   diniy urf - odatlar va individual ishonishga asoslangan,
   
2. 
   falsafiy - u yoki bu ta’limot muallifining intuitsiyasiga, o’z ma’nosi jihatidan oqilona va aqliy ko’rinishga asoslangan.
   
3. 
   Pozitiv-maqsadli kuzatish va eksperiment yo’lida faktlarni eslab qolishga asoslangan ilmiy bilim.
   

«Psixologiya» -.
Birinchidan, odamlarning «psixika» haqidagi kundalik bilimlari tuzilmasi kabi boshqa odamlarning xatti-harakati o’zining va boshqalarning ruhiy hayoti rivojlanishining asosi va qonuniyatlari bo’lgan psixologiya. Bu «kundalik psixologiya» bugungi kunda ilmiy psixologiya tarmoqlaridan birining kuzatish predmeti bo’lib qoldi
Ikkinchidan «falsafay psixologiya» ham mavjud bo’lib, psixik reallik tabiati haqida savol eng asosiy hisoblanadiFalsafiy psixologiya» doirasi ichida hozirgi kunda psixika yoki uning alohida tuzilishlari ostidagi modellari yaratilayapti
psixologiya» atamasi XIX asrda paydo bo’lgan fanni ba’zida o’zini-o’zi boshqaradigan reallik, moddiy asosi bo’lgan, ya’ni aks ettiruvchi va inson xatti-harakatini boshlab turuvchi mexanizmi va atroflicha metod bilan tekshirilgan psixika to’grisidagi fandir
Eksperimental psixologiya turli xil psixik vaziyatlarni eksperimental metodlar yordamida tadqiq qilishni o’rganadi. Psixologiyaning eksperimental deb atalishiga uning metodi sabab bo’lgan. Agar falsafa umuman olganda tabiat qonunlarini o’rgansa, eksperimental psixologiya esa fan sohasida hayvon va insonning xususiyatlarini anglab olishga yordam beradi.
Eksperimental psixologiya fani sohasidagi bilimlar, ilmiy xulosalar nafaqat eksperiment, balki kuzatish, so’roq va boshqa metodlar yordamida to’plangan
Psixologiya fanining falsafa ichidan ajralib chiqishiga ikkita asosiy omil sabab bo’lgan:

1. 
   Psixologiya ilmiy muammolarga boyib borishi va yaqin istiqbollarning vujudga kelishi.
   
2. 
   Psixolog olimlarning tadqiqot olib borishi uchun yangi vositalar paydo bo’lishi.
   

Eksperimental psixologiyaning maqsadi psixologik eksperiment o’tkazishning malaka va ko’nikmalarini paydo qilish va rivojlantirishdan iborat.
Eksperimental psixologiyaning vazifalari:
Psixologiya fanida eksperiment o’tkazishning qonunlari, tartibi va printsipi bilan tanishtirish
Turli metodikalar yordamida shaxsning psixik jarayonlari, holatlari va psixomotorikani o’rganish
Ilmiy psixofiziologiyaning asoschisi - buYuk rus olimi Ivan Mixaylovich Sechenov. U miya faoliyatining barcha shakllarining asosini tashkil etadigan markaziy asab tizimini o'rganish sohasidagi fundamental kashfiyotlarga tegishli. 1863 yilda Sechenov markaziy inhibisyon fenomeni kashf
XIX asr o'rtalarida. Londonda ishlagan Shotlandiya shifokori Marshall Xoll (1790-857) va Parijdagi Frantsuz kollejining tabiiy fanlar professori Per Florentsiya (1794-1867) miyaning funktsiyalarini o'rganib, miyani muayyan qismining funktsiyasi bu joyni yo'q qilish yoki yo'q qilish yo'li bilan o'rnatilsa keyinchalik hayvonlarning xatti-harakatlaridagi o'zgarishlarni kuzatish bilan ehtiyot qismlar.
1861 yilda frantsuz jarrohi Pol Brokka (18241880) klinik usulni taklif qildi: marhum miyasini ochadi va bemorning hayotidagi anomal xatti-harakatlar uchun javobgar deb hisoblanadigan shikastlanish joyini qidiradi. Shunday qilib, Broka miya yarim korteksining frontal girusining "nutq markazini" ochdi, u odamda shikastlangan bo'lib, hayot davomida aniq gapirishga qodir edi.
1870 yilda Gustav Fritsch va Eduard Xitzing birinchi marta miya yarim korteksini elektr stimulyatsiyasi usulini qo'lladilar (ular quyonlar va itlar bilan tajriba o'tkazdilar).
Nemis fizigi va fiziologi German Xelmxolts (1821-1894) asab impulslarining tezligini o'lchashdan ko'rish va eshitish sohalarini o'rganishga o'tkazdi va shu paytgacha noma'lum hududda bir oyoq bo'lib qoldi, keyinchalik bu hislar psixologiyasi deb ataladi.
18-asr oxiri - XIX asr boshlarida Evropa fiziologlari 1879 yilda hissiy organlarning fiziologiyasi sohasidagi ishlar dunyodagi birinchi eksperimental ilmiy psixologik laboratoriyaning paydo bo'lishini kutgan. Ko'plab taniqli fiziologlar psixologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar. Shu munosabat bilan biz bir nechta taniqli ismlar va misollar keltiramiz.
Ingliz fiziologi Bell (1774-1842) sezgilar va tasvirlarning anatomik tuzilish va sezgilarning ishlashiga bog'liqligini isbotladi. U refleks yoyi kontseptsiyasining poydevorini qo'yib, xatti- harakatlarning refleks mexanizmini ishlab chiquvchilaridan biri edi. Chex fiziologi (shuningdek biolog va evangelist) J. Purkin (1787-1869) markaziy va periferik ko'rishning fiziologik yo'naltirilgan nazariyasini yaratdi.
Nemis fiziologi I. MYuller (1801-1858) fiziologik ma'lumotlarga asoslanib, aqliy jarayonlar va hodisalarni, shu jumladan idrok, xotira, fikrlash, temperament va tushlarni miya faoliyati bilan tushuntirishga harakat qildi. Ushbu tushuncha psixika doktrinasini faqat ruhning falsafiy, spekulyativ ilm-fan tomonidan taqdim etilgan bir paytda paydo bo'ldi, unda anatomiya va fiziologiya deyarli tilga olinmagan va ko'plab ruhiy hodisalar psixologlar ishida miya faoliyati bilan bevosita bog'liq bo'lmagan.
Eksperimental psixologiya fan sifatida XIX asr o‘rtalarida rivojlana boshladi. Eksperimental psixologiyaning maqsadi psixologik eksperiment o‘tkazishning malaka va ko‘nikmalarini paydo qilish va rivojlantirishdan iborat. Eksperimental psixologiyaning vazifalari:

1. 
   Psixologiya fanida eksperiment o‘tkazishning qonunlari, tartibi va tamoyillari bilan tanishtirishdan iborat.
   
2. 
   Turli metodikalar yordamida shaxsning psixik ‘lari, holatlari va psixomotor rivojlanishini o‘rganishdir. Ma’lumki, XIX asr fizika, biologiya, fiziologiya, ximiya va boshqa fanlarning rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Psixik hodisalarni o‘lchashning mumkinligi, binobarin, psixologiyada eksperimentning boiishi mumkinligi haqida nemis psixo- logi I.Gerbart (1776-1841) ijobiy fikr bildirgan. U «psixologiyada matematikani tatbiq qilish mumkin va zarurligi haqida» shunday degan: «Mening tadqiqotlarim amalda faqat psixologiyaning o‘zi bilan cheklanib qolmasdan, balki fizikaga va umuman tabiat fan- lariga ham qisman aloqadordir».
   

Mashhur ingliz olimi F.Gal’ton 1884 -1885 yillar davomida bir necha seriyalardan tajribalar o’tkazdi. Bunda 5 dan 80 yoshgacha bo‘lgan hoxlovchilar arzimagan haq evaziga laboratoriyada o‘z kuchi,reaktsiya tezligi; organizmning xislatlarini 17ko‘rsatkich bo‘yicha tekshirishlari edi. Bu ko‘rsatkichlar qatoriga shuningdek, bo‘yi, oqirlik, opkaning triklik siqimi, kalt va musht kuchi, harflarni eslab qolish qobiliyati, ko‘rish o‘tktrligi, rangni farqlash kabi ko‘rsatkichlar ham kiritildi.To‘liq dastur bo‘yicha hammasi bo‘lib 9337 kishi tekshirilib chiqildi.F.Gal’tonning fikriga ko‘ra, testni o‘kazish eksperimentni talab etadi.SHunday qilib, eksperiment fanning haqiqiy asosi, poydevori deb qarala boshlandi. Bu haqida Dj. Kettell ham ta’kidlab o‘tgan: qachonki asosidan eksperiment va o‘lchash, aniqlash tashkil qilar ekan, shundagina psixologiya xaqiqiy va aniq fan bo‘lishi mumkin. 1890 yilda nashr qilingan ilmiy ishida u 50 turdagi laborotoriya testlarining ro‘yxatini keltiradi.Hozirgi kunda ularni testdan ko‘ra ko‘proq topshiriqlar deb atash to‘g‘riroq bo‘ladi.bu topshiriqlar testlarga qo‘yiladigan talablardan faqat ikkitasiga ega edi: uni qo‘llash ko‘rsatmasi mavjud hamda tadqiqotning (laborotor) ilmiy xarakteri ta’kidlangan edi. Bu talablarga ko‘ra laborotoriya yaxshi jixozlanishi; testni o‘tkazish vaqtida begonalar bo‘lmasligi; barcha teshiruvchilarga bir xilda ko‘rsatma berilishi, ya’ni ular nima qilishlari kerakligini yaxshi o‘zlashtirib olishlari lozim edi.
F.Gal’ton va Dj.Kettell dastlabkiasarlari nashr etilgach, test metodi g'oyasi turli mamlakat olimlarining diqqatini o‘ziga tortdi. SHu tariqa uning tarafdorlari va qarshi bo‘lgan olimlar paydo bo‘la boshladi. Bu metodni qo'llash tarafdorlariga quyidagilarni kiritish mumkin: Germaniyada - G.MYunsterberg, S.Krepilin, V.Onri, Frantsiyada - A.Bine, AJSHda - Dj.Gilberd va boshqalar. Bu tadqiqotchilar yangi turdagi, ya’ni psixologiyani amaliyot extiyojlari bilan bog‘lashga uringan olimlar edilar.Biroq amaliy tadqiqotlarga intilish psixologiyada fandan yiroqlashish deb baholanadi. Dj. Kettellning ta’kidlashicha, u o‘zining dastlabki testlarini laborotoriya tadqiqotlarida individual farqlarni aniqlash maqsadida 1885 yilda qo‘llangan, ammo V. Vundtning qarshiligi tufayli ularni nashrdan chiqara olmadi.
YAngi metodlar yaratilishi bilan birga birlashtirilgan testlar qo‘llanila boshlandi. Masalan, aqlni o‘rganish metodlari orasida amerikalik psixolog D.Veksler (1939, 1955) ning subtestlari keng tarqaldi. YAngi proektiv metodlar ham yaratilib, keng qo‘llanila boshlandi (amaerikalik psixolog G. MYurre (1935, 1943) ning tematik appertseptsion testi ( TAT), nemis psixologi S. Rozents Veygning
frustratsiyaga bo‘lgan reaktsiyani o‘rganish testi va boshqalar ).
Rus psixologiyasida diagnostik metodlaridan foydalanish o‘z tarixiga ega. Bunda psixodiagnostika rivojlanishining ikki bosqichini ajratib ko‘rsatish mumkin.