Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

İkinci səbəb də budur: Ərdəmli əxlaq davamlı və sabitlikli ola bilmək üçün qorunmasını, məskun qılınmasını boynuna götürəcək bir zəmanətə möhtacdır. Bu zəmanət tövhid qanunundan başqası ola bilməz. Yəni belə bir inanca sahib olmaqdır: Bu aləmin bir tək ilahı vardır. ONun gözəl adları vardır. O, varlıqları kamala çatmaları və xoşbəxt olmaları məqsədi ilə yaratdı. O yaxşılığı və nizamlılığı sevər, pisliyi və fəsadı sevməz. O bütün insanları mühakimə etmək və hər kəsə layiq olduğu qarşılığı əskiksiz olaraq vermək üzrə bir araya gətirəcək. Yaxşılıq edənə yaxşı, pislik edənə pis cavab verəcək.

Aydın ki, əgər axirət gününə inanılmazsa, arzulara uyğun gəlməyi maneə törədəcək və nəfsin təbii həzzləri arxasından süründürülməyi maneə törədəcək köklü bir səbəb ol/tapılmaz. Çünki insan təbiəti öz nəfsinin arzularının yerinə gəlməsini təmin edər. Başqasının faydas(n)ı, məsələn digər bir fərdin təbii istəkləri umurunda deyil. Ancaq başqasının faydas(n)ı bu ya da bu şəkildə öz arzusuna dönük olar və onunla üst-üstə düşsə, başqasının arzusunun reallaşmasını istəyə bilər. Bu nöqtəni yaxşı düşün.

Əgər bir insanın başqa birinin haqqlarından birini tapdalamaqda mənfəəti varsa və onu bundan saxlayacaq bir maneə, buna görə özünü cəzalandıracaq bir səlahiyyətli, onu qınayacaq və danlayacaq bir qınayıcı yoxsa, onu cinayət törətməkdən və zülm etməkdən saxlayacaq nə maneə ola bilər? Bu cinayət/günah və zülm istədiyi qədər böyük olsun. Bu vaxt bəzi araşdırmaçıların səhv qiymətləndirmələri nəticəsində maneə törədici olduğu sanılan bəzi motivlər var. Vətənə bağlılıq, insan sevgisi, yaxşı tərif və bənzəri kimi. Bunlar bəzi ürək qaynaqlı həyəcanlar və iç duyğulardır. Təhsil və təhsildən başqa qoruyucu bir səbəbə sahib deyildirlər. Heç bir tələb edici səbəbə söykən/dözməzlər.

Buna görə onlar təsadüfü xüsusiyyətlər və sıravi xüsuslardır. Onların ortadan qalxmalarına bir maneə yoxdur. İnsan başqası üçün, o başqası öz ölümündən sonra rahat yaşasın deyə niyə özünü fəda etsin. Ölməyi yox olmaq olaraq görən bir insan bunu niyə etsin? Gözəl tərif başqalarının dilində olan bir şeydir. Özünü fəda edənə şəxsən yox olduqdan sonra verəcəyi bir dad yoxdur.

Sözün qisası bəsirətli düşünər şübhə etməz ki, qarşılığında özünə heç bir şey gətirməyən, şəxsinə heç bir çıxar təmin etməyən bir məhrumiyyətə insan girişməz. Bu vəziyyətlərdə insana bəzi vədlər təqdim edilər, ona bəzi həsrətlər peyvənd ediyər. Arxada yaxşı bir ad buraxmaq, davamlı gözəl tərif, dünya durduqca qalacaq bir iftixar kimi. Bunlara aldanmaq bir aldanma və aldadılmadıyar. İnsanın duyğuları və həyəcanları coşar da öldükdən və şəxsən yox olduqdan sonra vəziyyətinin ölmədən əvvəlki vəziyyəti kimi olacağını, beləcə haqqındakı tərifləri duy/eşidəcəyini və onlardan həzz alacağını zənn edər. Bu hiyləçi bir qurun ididən başqa bir şey deyil. Sərxoş bir adam kimi. Sərxoş adam, duyğularının coşması ilə ovsunlanar və özündən, ismətindən, malından, qiymətli bildiyi hər şeydən ayık və ağıllı zamanlarında girişə bilməyəcəyi fədakarlıqlarda, xərcləmələrdə ol/tapılar. O ağılı başında olmayan bir sərxoş olduğu üçün bu etdiklərini comərdlik sayar, lakin əslində etdiyi axmaqlıq və dəlilikdir.

Bu tökezlenmeler elə tökezlenmelerdir ki, insanın bunlardan qaçıb xilas ola bilməsi üçün az əvvəl izah etdiyimiz tövhid qalasından başqa sığına biləcəyi bir yer yoxdur. Bundan ötəri İslam gedən yolunun bir parçası etdiyi yaxşı əxlaqı, tövhid əsası üzərinə qurdu. Bu tövhidin ünsürlərindən biri axirətə inanmaqdır. Onun ayrılmaz nəticəs(n)i isə insanın harada olursa olsun və nə vaxt olursa olsun yaxşılığı mənimsəməsi və pislikdən qaçınmasıdır. İstər bilinsin, istər bilinməsin; istər biri tərəfindən təriflənsin, istər təriflənməsin; istər edəcəyi hərəkətə onu sürüyən olsun, istər onu etməkdən saxlayan olsun ya da nə sürüyən nə də saxlayan ol/tapılsın.

Çünki onun yanında hər şeyi bilən, olub bitənləri qeydə keçirən, etdikləri səbəbi ilə hər kəsin başında dayanan uca Allah vardır. Qarşısında isə elə bir gün var ki, o gün hər kəs etdiyi hər yaxşılığı və işlədiyi hər pisliyi qarşısında tapar. Yenə o gün hər kəs etdiklərinin qarşılığını mütləq al/götürər.

7- Ağıl Məntiqi və Duyğu Məntiqi

Duyğu məntiqi, insanı dünya mənfəətinə çağırar, ona doğru qışqırdar. Əgər bir davranışa mənfəət yoldaşlıq edər də insan bunu hiss etsə, duyğu onu atəşlər; onu xəbərdar edib hərəkət keçirməkdə şiddətli coşğunluq göstərər. Amma insan əgər bir davranışda mənfəət hiss etməz isə, duyğu o mövzuda donuq və soyuq qalar. Ağıl məntiqi isə insanı haqqa uyğun gəlməyə sövq edər və bunun insana ən yaxşı şəkildə faydalı olacağı fikirində olar. Bu davranışın bərabərində mənfəət olduğunu hiss etsin və ya etməsin, fərq etməz. Çünki Allah qatındakı mükafat daha xeyirli və daha davamlıdır. İndi duyğu məntiqi ilə ağıl məntiqini müqayisə etməmizə yarayan iki nümunə verək. Məşhur muallaka şairi Anterenin bu beyti duyğu məntiqinə nümunədir.

"Nəfsim nə vaxt coşar və daşsa ona deyərəm ki / Yerində dayan. Ya təriflənər ya rahatlayarsan."

Şair bunu demək istəyir: Nəfsim, döyüşün sarsıdıcı və qorxunc səhnələrində nə vaxt sarsılsa, ona belə deyərək özünü sakitləşdirməyə işlə/çalışaram: Sakit/sakin ol! Əgər öldürülsən insanlar müqavimət göstərdiyin və döyüşdən qaçmadığın üçün səni tərifləyərlər. Əgər düşmənini öldürsən rahatlayar, məqsədinə çatarsan. O halda hər iki vəziyyətdə də stabillik faktor, müqavimət göstərməyin xeyirlidir.

Uca Allahın bu buyruğu isə ağıl məntiqinin nümunəsidir: "Onlara da ki: Başımıza gələnlər yalnız Allahın alınımıza yazdıqlarıdır. Bizim mövlamız Odur. Möminlər yalnız Allaha söykən/dözsünlər. Də ki: Bizim üçün gözlədiyiniz nəticə iki yaxşıdan, yəni zəfərdən və ya şəhid olmaqdan biri deyilmi? Biz isə Allahın sizi ya birbaşa öz tərəfindən ya da bizim əlimizlə əzaba uğratmasını gözləyirik. Gözləyin baxaq, biz də sizinlə birlikdə gözləyirik." (Tövbə, 51-52)

Bu ayədə belə deyilmək istənir: Bizim vəlilik və zəfər qazanma işimiz uca Allaha aiddir. Başımıza gələn yaxşılıq və pislik üçün yalnız ONun bizə vəd etdiyi özünə təslim olmanın və dinini mənimsəmənin mükafatını istəyirik. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Çünki Allah yolunda çəkəcəkləri hər susuzluq, dözəcəkləri hər yorğunluq, qarşılaşacaqları hər aclıq, kafirləri hirsləndirəcək hər bir qarış torpağa ayaq basmaları, düşmənin zərərinə qazanacaqları hər növ müvəffəqiyyət qarşılığında mütləq hesablarına yaxşı əməl yazılar. Heç şübhəsiz Allah yaxşı işlər edənlərin mükafatını məhv etməz. Etdikləri kiçik-böyük bütün maddi xərcləmələr və aşdıqları hər vadi mütləq hesablarına yazılar ki, Allah işlədikləri yaxşılıqları ən gözəl qarşılıqlarla mükafatlandırsın." (Tövbə, 120-121)

Vəziyyət belə olunca əgər bizi öldürsəniz ya da sizdən başımıza bir pislik gəlirsə, Rəbbimiz qatında böyük mükafat və gözəl aqibət bizim olar. Yox, əgər biz sizi öldürsək və ya sizə bir zərbə vursaq, böyük mükafat, gözəl aqibət və dünyada düşmənimizi tepelemiş olma müvəffəqiyyəti bizim olar. Buna görə biz hər iki vəziyyətdə də xoşbəxt və qibtə ediləcək bir mövqedəyik. Bizim ilə olan döyüşlərinizdə bizə zərər verə bilməzsiniz. Bizim haqqımızda iki gözəl nəticədən başqa bir gözləməniz ola bilməz. Biz hər iki vəziyyətdə də gözəlliyə və xoşbəxtliyə nail olacağıq. Siz isə inancınıza görə yalnız iki vəziyyətdən birində xoşbəxt olar, məqsədinizə çata bilərsiniz. Bu iki vəziyyətdən biri döyüşün bizim əleyhimizə nəticələnməsidir. Bizim, sizin pisliyinizə olacaq bir gözləməmiz vardır. Halbuki sizin bizimlə əlaqədar gözləməniz yalnız bizi sevindirəcək, xoşbəxt edəcək nəticələndirərdir.

Burada iki məntiqlə qarşı-qarşıyayıq. Biri duyğu təməlinə söykənən olaraq stabillik etmək, vəzifədən qaçmamaqdır. Buna görə stabillik edən üçün iki faydadan biri vardır. Ya insanların tərifi və ya düşmənin şərindən xilas olmaq. Bu vəziyyət canını təhlükəyə atan döyüşçü insana istiqamətli bir fayda olduğu zaman söz mövzusudur. Amma ona istiqamətli bir fayda olmağa bilər.

Məsələn insanlar cihadın dəyərini təqdir edə bilmədikləri və xidmət ilə xəyanəti bərabər saydıqları üçün bu döyüşçünü tərifləməyə bilərlər. Ya da adamın etdiyi xidmət insanların gözünə batmayan bir xidmət olar və ya nə xəyanət və nə xidmət insanların diqqətinə təqdim ediləcək növdən olmaz. Yaxud duyğular düşmənin yox edilməsindən hüzur/dinclik duy/eşitməyə bilər. Bu vəziyyətdə belə bir müvəffəqiyyət yalnız haqqa fayda təmin edər. Nəticədə bu məntiqin əlinə dilsizlikdən və dərmansızlıqdan başqa bir şey keçməz.

Bu sayılan amillər hər zülmün, xəyanətin və cinayətin ümumi səbəbləridir. Qanunları savsaklayan xain belə düşünər: Etdiyi xidmət xalq nəzərində həkk etdiyi şəkildə qiymətləndirilmir. Xidmət edən ilə xəyanət edən onlara görə eynidir. Hətta xain daha üstün mövqedə və daha yaxşı həyat müddət bilməkdədir. Ona görə hər qanunu tapdalayan və hər canı qanunun pəncəsindən xilas olacaq. Təhlükəsizlik gücləri belələrini tuta bilməyəcək, onlardan saxlanacaq və insanlar onu gerçək şəxsiyyəti ilə tanıya bilməyəcəklər.

Haqqı dəstəkləmə və düşmənə qarşı çıxma vəzifəsini laqeydlik edən, belə vəziyyətlərdə işi ağırdan alan/sahə və düşmənlə uzlaşan hər kəs bu bəhanəs(n)i irəli sürər: Haqqı tutmaq onu insanlar arasında hörmətdən salar. İndiki dünya ona gülər. Özünü orta çağ və ya nağıl çağlarının qalığı sayarlar. Əgər ona şərəflilikdən və iç təmizliyindən danışsan sənə bu cavabı verər: Sonu dolanışıq çətinliyi və həyatda pərişanlıq olan şərəfliliyi nə edim? Bu məntiq işdə belə işlər.

O biri məntiqə gəlincə, o İslam məntiqidir. Bu məntiq haqqa bağlılıq, mükafatı və qarşılığı Allahdan gözləmə əsasına söykən/dözər. Dünyəvi məqsədləri və məqsədləri ikinci dərəcədə və arxa planda görər. Bilinən bir gerçəkdir ki, heç bir vəziyyət bu inancın, bu məqsəd anlayışının xaricində olmaz. Bütün vəziyyətlər bu ümumi qanunun və uyğunlaşmanın çərçivəsi xaricinə düşməz. Etmək və ya etməmək formasındakı hər davranış, Allah rizası üçün, ONA təslim olmaq üçün və ONun istəyi olan haqqa uyğun gəlmək üçün edilər. O hər şeyi yazan, hər şeyi biləndir. Onun üçün nə mürgüləmə və nə yuxu söz mövzusudur. ONA qarşı qoruyucu yoxdur. Yer üzündə və göydə heç bir şey ONdan gizli qalmaz. "Allah sizin etdiklərinizdən xəbərdardır."

O halda hər kəsin etdiyi hər işdə, hər cəhdində müşahidə edən, etdiklərini izləyən bir nəzarət edicisi vardır. İnsanlar onu görsünlər və ya görməsinlər, tərifləsinlər ya da tərifləməsinlər, etdiyini təqdir etsinlər və ya etməsinlər fərq etməz.

İslam tərbiyəsinin müsbət təsiri o qədər irəli səviyyəyə vardı ki, insanlar Peyğəmbərimizə (s. a. a) gələrək cinayətlər/günahlarını, cinayətlərini onun qarşısında etiraf edib tövbə edirlər və haqqlarında qərarlaşdırılan cəzaların ağrısını (ölüm və onun altındakı kriminallar) dadırdılar. Bunu Allahın razılığını əldə etmək və vicdanlarını günah pisliklərindən və pisliklərin çirklərindən təmizləmək üçün edirdilər. Əgər elmi araşdırmalar edən kimsə, bu bərabər/yoldaşına az rast gəlinər hadisələr üzərində dərinliyinə düşünsə, dini mesajın insan vicdanları üzərindəki çaşdırıcı təsirinin və onları özlərinə ən şirin və ən əziz varlıq olan həyatlarından və onu izləyən dəyərlərindən könüllü olaraq imtina etməyə necə alışdırdığının fərqinə vararlar. Əgər araşdırmamızın mövzusu Quran olmasaydı, bu mövzudakı tarixi hadisələrdən bir neçə seçmə nümunəyə yer verərdik.

8- Mükafatı Allahdan Gözləmənin və Digərlərinə Əhəmiyyət Verməmənin Mənas(n)ı

İnsanın ictimai həyatında axirət mükafatını ümumi məqsəd qəbul etmənin, insanın təbii quruluşunun əldə edilməsinə çağırdığı həyati məqsədlərin gündəmdən düşməsini tələb edəcəyi sanıla bilər. Bunun da ictimai nizamı pozduğu, insanı həyatdan qopararaq məhrumiyyətlərə məhkum etdiyi irəli sürtülə bilər. Başqa əhəmiyyətli məqsədlər motivlərkən bir tək məqsədə necə bağlı qalına biləcəyi və bunun ziddiyyətdən başqa bir şey olub olmadığı soruşula bilər.

Lakin bu düşüncə ilahi hikmətdən və Quran məlumatının açıqlığa qovuşdurduğu sirlərdən xəbərdar olmamaqdan qaynaqlanar. Bu kitabın daha əvvəlki araşdırmalarında təkrar təkrar vurğulandığı üzrə İslam, qanunlarını yaratma təməlinə söykəyər. Uca Allah belə buyurur: "Ey Məhəmməd, Allahı bir bilərək yüzünü düz dinə çevir. Allahın yaratma qanununa uyğun olan dinə dön ki, O insanları ona uyğun olaraq yaratdı. Allahın yaratması dəyişdirilməz. İşdə doğru din budur." (Rum, 30)

Bu ayədən çıxan nəticə budur: Xarici aləmdəki yaratma səbəblər zənciri, uzadılmalarında insan növünün mövcudluğu üçün əl-ələ verdilər, onu özü üçün hazırlanan həyati məqsədə doğru sövq etmək üçün əlbirlik etdilər. Buna görə insanın həyatını, mübarizə və seçim çərçivəsində, bu səbəblərin istəkləri və istiqamətləndirmələri ilə uyğun olma qanununa söykəməsi lazımdır. Belə etsə həyatı ilə bu səbəblər arasında ziddiyyət olmaz. Belə bir ziddiyyət həlaka və bədbəxtliyə aparar.

Əgər yuxarıdakı fikiri irəli sürənlər bu gerçəyi qavradılarsa, bu İslam dinin də özüdür. Ayrıca bu səbəblərin üzərində olan yeganə səbəb var ki O, bu səbəblərin yoxdan var edicisi, əhəmiyyətli-əhəmiyyətsiz bütün inkişaflarının əvvəldən hazırlayıcısıdır. Bu uca Allahdır ki, sözün bütün mənas(n)ı ilə bütün səbəblərin üzərindəki tam səbəbdir. Buna görə insanın ONA təslim olması və əmrinə boyun əyməsi lazımlı olmuşdur. İşdə tövhid qanununun İslamın yeganə təməli olduğunun mənas(n)ı budur.

Bundan açıqca aydın olur ki, sözü tövhidi qorumaq, Allaha təslim olmaq və həyatda Allahın razılığı arxasından qaçmaq, səbəblər ilə atbaşı getmək, şiryə və qəflətə düşmədən həyatda səbəblərdən hər birinə öz haqqını verməkdir. Müsəlmanın həm dünyəvi həm də ührəvi məqsədləri vardır. Onun, bir hissəs(n)i maddi və o biri hissəs(n)i mənəvi olan məqsədləri vardır. Lakin o bu məqsədlərinə lazımlı olandan çox əhəmiyyət verməz. Bundan ötəri İslamın eynilə belə etdiyini görərik: O insanlara uca Allahı bir bilməyə, hər şeydən qopub sırf ONA bağlanmağa, ONA ixlasla qulluq etməyə, ONun xaricindəki hər səbəbi və hər məqsədi bir tərəfə atmağa çağırar. Bunun yanında insanlara həyatın gərəklərinə uyğun gəlməyi və təbii inkişaflarla atbaşı getməyi əmr edər.

Bundan ortaya çıxır ki, İslam cəmiyyətinin fərdləri həm dünyada, həm də axirətdə gerçək mənada xoşbəxtdirlər və əməllərdə Allahın razılığını əldə etməkdən ibarət olan məqsədləri, ortaya çıxdığı və prioritet qazandığı vəziyyətlərdə digər məqsədlər ilə zidd düşməz.

Yenə buradan başqa bir sanının əsassızlığı ortaya çıxar. Bir qrup sosioloq tərəfindən ortaya atılan bu səhv görüşə görə dinin özü və təməl məqsədi ictimai ədaləti reallaşdırmaqdır. İbadətlər isə bu təməl məqsədin detallarıdır. Buna görə ictimai ədaləti reallaşdıran kimsə, heç bir inanca və qulluğa sarılmamış olsa belə din yolundadır, dinə bağlı sayılar.

Quranı və sünnəs(n)i yaxşı araşdıran və xüsusilə Peyğəmbərimizin həyatını yaxşı araşdıran kimsənin, bu görüşün əsassızlığını anlamaq üçün, başqa bir köməyə və dəlil axtarış/arama külfətinə dözməyə ehtiyacı yoxdur. Üstəlik tövhidi və əxlaqi ərdəmləri dini sistemin bütünündən salmağı ehtiva edən bu fikirdə, sözü tövhiddən ibarət olan dini məqsədi, maddi fayda verməkdən ibarət olan mədəni cəmiyyətlərin məqsədinə çevirmək vardır. Halbuki daha əvvəl vurğuladığımız kimi, bunlar iki fərqli məqsədlərdir və nə təməllərində, nə detallarında və nə nəticələrində biri birlərinə çevrilə bilməzlər.

9- İslamda Azadlığın Mənas(n)ı

Azadlıq sözünün bu günki mənas(n)ı ilə dillərdə gəzməsinin ömürü bir neçə yüz/üz ili keçməz. Hərhalda bu anlayışın ortaya çıxmasının səbəbi bir neçə yüz/üz il əvvəl ortaya çıxan Qərb sivilizasiyas(n)ı inqilabıdır. Lakin bu sözün mənas(n)ı köhnə əsrlərdən bəri zehinlərdə gəzmiş və ürəklərdə həsrət olaraq yaşadılmışdır.

Bu anlama qaynaqlıq edən təbii yaratma təməl, insanın varlığında yer tutmuş olan iradədir. Bu iradə insanı davranışa, hərəkətə aparır. Bu psixoloji bir haldır. Bunun yox edilməsi insanlıq xüsusiyyətinin yox edilməsinə gətirib çıxaran duyğu və şüurun yox edilməsi deməkdir.

Lakin insan ictimai bir varlıqdır. Təbiəti onu cəmiyyət içində yaşamağa, vedrəsini digər vedrələr arasına salmağa, iradəsini digər iradələrə qatmağa, davranışlarını digər davranışlarla xırmanlamağa sövq edər. Bunun nəticəs(n)i olaraq iradələr və davranışlar arasında tarazlıq quracaq qanunlara, onların gətirdiyi məhdudlaşdırmalara uyğun gəlmək məcburiyyətindədir. Buna görə özünə iradə və davranış sərbəstliyi verən təbiətin yenə özü onun iradəsini sərhədlər/məhdudlaşdırar, başlanğıcdakı və təməldəki sərbəstliyə və azadlığa qeyd gətirər.

Bilindiyi kimi mövcud sivilizasiyanın qanunları, hökmlərini maddi faydalanma əsasına söykəmişlər. Bundan bu nəticə doğuldu: Xalq təməl dini məlumatlar mövzusunda, bu məlumatları və gərəklərini mənimsəyib mənimsəməmə mövzusunda azad sayıldı. Əxlaq mövzusunda da eyni anlayış suverendir. Qanunların kənarında qalan bütün istəkləri və seçimləri ilə əlaqədar iradələrində və davranışlarında bu azadlıq etibarlıdır. Qərblilərin azadlıqdan nəzərdə tutduqları budur.

İslam isə, daha əvvəl ifadə edildiyi üzrə, qanunlarını birinci dərəcədə tövhid qanununa, ikinci dərəcədə də əxlaqi ərdəmlərə söykədi. Sonra da əhəmiyyətli-əhəmiyyətsiz bütün fərdi və ictimai hərəkətlərə əl atdı. İnsanı maraqlandıran və ya insanın maraqlandığı hər şeydə İslamın mütləq ya adım/addımı ya da ayaq izi vardır. Buna görə az əvvəl toxunulan mənada bir azadlığın İslamda yeri və tətbiq sahəs(n)i yoxdur.

Bəli, İslamda azadlıq var. Bu azadlıq uca Allahdan başqasına qul olma asılılığından qurtuluş azadlığıdır. Bu qanun, hərçənd bir tək cümlədən ibarətdir; lakin İslam sistemini və onun praktik tətbiqini dərinliyinə araşdıran bir araşdırmaçıya görə bu cümlənin mənas(n)ı genişdir. O praktik tətbiq ki, İslam insanları ona çağırmaqda, onu cəmiyyətin fərdlərinin və zümrələrin həyatlarına əks etdirməkdədir. İslamın bu xüsusiyyətini araşdıran araşdırıcı sonra bunu mədəni cəmiyyətlərdə gördüyü nəşr/təzyiqlərlə, diktatorluqlarla və tahakkümlerle müqayisə etməlidir. Bu bas-edər və zorbalıqlar o cəmiyyətlərin həm öz fərdləri və zümrələri arasında, həm də güclü və zəif millətlər arasında hökm sürməkdədir.

İslami hökmlər baxımından uca Allahın mübah saydığı təmiz rı-zıklar və həyatın imtiyazları sahəsində inkişafa və inkişafa maneə yoxdur. Tək bu faydalanma ölçülü olmalı, ifrata və təfritə qaçmamalıdır. Uca Allah belə buyurur. "Də ki: Allahın, qullarının faydasına təqdim etdiyi gözəllikləri və təmiz yeməkləri kim haram elan etdi.?" (Ə'RAF, 32) "Allah yer üzündəki hər şeyi sizin üçün yaratdı." (Bəqərə, 29) "Allah, göylərdə və yerdə nə varsa hamısını, öz qatından (bir lütfü olmaq üzrə) sizə boyun əydirmişdir." (Casiyə, 13)

"Dində məcbur etmə yoxdur." (Bəqərə, 256) ayəs(n)i ilə buna bənzər ayələri məcbur etməli bir şərhə təbii/tabe tutaraq bunları İslamda inanc özgülüğünün varlığına dəlil göstərmək istəyən araşdırmaçıların və təfsirçilərin tutumları çaşdırıcıdır.

Bu ayənin təfsiri ilə əlaqədar araşdırmağı Bəqərə surəsində etmişdik. Orada söylədiklərimizə burada bunları əlavə etmək istəyirik: Daha əvvəl vurğuladığımız kimi bütün İslami qaydalar tövhid qanununa söykən/dözər. Vəziyyət beləykən İslam, inanc azadlığını necə qanuni qəbul edə bilər? Bu açıq bir ziddiyyət olmazmı? İslamda inanc azadlığının olduğunu söyləmək, mədəni cəmiyyətlərdə qanun hakimiyyəti azadlığının olduğunu söyləməklə eyni şeydir.

Başqa bir ifadə ilə inanc, insan zehinində şəkillənən təsdiqi bir idrakın meydana gəlməsidir. O insanın seçiminə söykənən bir hərəkət deyil ki onunla əlaqədar olaraq qadağan etmə, sərbəst buraxma, kölələşdirmə və azad buraxma söz mövzusu olsun. Qadağan etməyi və sərbəst buraxmağı qəbul edən xüsus, inancın tələb etdiyi davranışları yerinə yetirməkdir. İnancın gərəkləri insanları o inanca çağırmaq, onların ona inanmasını təmin etmək, o inancla əlaqədar kitab yazıb nəşr etmək, müdafiə olunan inanca əleyhdar olan insanların mənimsədiyi başqa bir inancı və hərəkətləri çürütmək kimi şeylərdir. İşdə qadağan etməyi və sərbəstliyi qəbul edən xüsuslar bunlardır.

Bilindiyi kimi bu xüsuslar, cəmiyyətdə etibarlı olan qanunun bir maddəsinə və ya bu qanunun söykən/dözdüyü bir təməl qanununa tərs düşsə, o hərəkətin qanun tərəfindən qadağan edilməsi qaçınılmaz olar. İslam qanun qoyma fəaliyyətində tövhid dinindən (Allahın birliyi, peyğəmbərlik və axirət günü inancı) başqa bir təmələ söykən/dözməz. Bu təməl Müsəlmanlar, Yəhudilər, Xristianlar və Atəşpərəstlərin (yəni bütün kitab əhlinin) üzərində birləşdikləri şeydir. Buna görə azadlıq, ancaq yuxarıda nümunələri sayılan inancla əlaqədar hərəkətlər üçün söz mövzusudur. Bunlar xaricindəki azadlıq, dinin təməlini yıxmaqdan başqa bir şey deyil. Bəli, ortada başqa bir azadlıq daha var. O da elmi araşdırma çərçivəsi içində inancı açıqlamaqdadır. Bu mövzunu on dördüncü hissədə araşdıracağıq.

10- İslam Cəmiyyətində Dəyişmə və Təkamülün Yolu