Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

İkinci istiqamət də budur: Şəriət tündçü, az əvvəl izah etdiyimiz kimi, bəzi mövzularda toplu halda olmağı birbaşa fərz etdi. Lakin birbaşa camaat olmağı fərz etmədiyi bəzi mövzularda camaatlaşmağı israrla tövsiyə etdi. Məsələn fərz namazları camaatla etmək kimi. Fərz namazları camaatla etmək, əslində müstəhəb bir sünnədir. Lakin müstəhəb olan bu tətbiq üzərində sünnə reallaşmış və camaatla qılınması bir sünnə halına gəlmişdir. İnsanların da bütün sünnələri tətbiqləri lazımdır. [17] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>

Peyğəmbərimiz (s. a. a) camaatla namaz qılmağa qatılmayan bir qrup haqqında belə buyurdu: "Məsciddə namaz qılmağı tərk edən bir qrup haqqında harada isə belə bir əmri verəcəyik. Evlərinin önünə odun yığılsın, bu odunlar alovlandırılsan da evləri atəşə verilsin." Peyğəmbərimizin bütün sünnələrində izləniləcək yol budur. Müsəlmanların hansı vəsilə ilə mümkün olsa və nə bahasına olursa olsun, onun sünnələrinə diqqət göstərmələri lazımdır.

Bunlar Quran və sünnəyə söykənən içtihat yolu ilə araşdırılacaq mövzulardır. Bunları açıqlamaq İslam fiqhinin səlahiyyətindədir.

İslamın insanları mənimsəməyə çağırdığı ibadətə, muamelata və siyasətə bağlı davranışlar, yaxşı əxlaq və təməl məlumatlar sahələrində cəmiyyətə açıq olmağı güddüyü gerçəyi işıqlığa qovuşduqdan sonra burada araşdırmağı başqa bir istiqamətə çevirmək lazımdır ki, İslam təməl məlumatlarının bütünündə belə ictimai bir dindir.

İslamın insanları fitrət dininə çağırarkən bu çağırışını, bu dinin şübhə edilməz bir açıq gerçək olduğu tezisinə söykədiyini görərik. Bunu ifadə edən Quran ayələri çoxdur və burada köçürülmələrinə ehtiyac yoxdur. Bu yanaşma, dəyişik idraklara istiqamətli ilk uzlaşma və yaxınlıq qurma adım/addımıdır. Çünki idraklar, fərqliliklərinə, əxlaq və instinkt qeydlərinə asılı olmalarına baxmayaraq "haqqa uyğun gəlmək lazımdır" qanununu mənimsəməkdə ixtilaflı deyildirlər.

Sonra görürük ki, İslam hər hansı bir mövzuda işıqlandırıcı məlumat edə bilməmiş, dəlilləri açıq bir şəkildə qəbul edə bilməmiş kəsləri, bu dəlillər qulaqlarına gəlmiş olsa belə, üzrlü sayır. Uca Allah belə buyurur: "Beləcə həlak olan bilə-bilə həlak olsun. Həyatda qalan da bilə-bilə həyatda qalsın." (Ənfal, 42) "Tək və çarəsiz qalan, heç bir çıxar tapa bilməyən, əzilmiş kişilər, qadınlar və uşaqlar bu hökmün xaricindədirlər. Belələrini Allahın bağışlaması ümid edilər. Heç şübhəsiz Allah bağışlayıcı və bağışlama edecidir." (Nisa, 98-99) Ayənin mütləqliyinə və "çarəsiz qalan, heç bir çıxar yol tapa bilməyən" ifadəsinin mövqesinə diqqət yetir. Bu yanaşma, özünü düşünməyə səlahiyyətli, araşdırmağa və irdələməyə qabiliyyətli görən hər düşünən kimsəyə, din məlumatları ilə əlaqədar mövzularda düşünmə, onları anlamaqda dərinləşmə və haqqlarında görüş sahibi olma mövzusunda tam bir azadlıq tanımaqdadır. Üstəlik Quran ayələri düşünməyə, başı işlətməyə, xatırlatmağa və öyüd al/götürməyə istiqamətli təşviqlərlə, etina etdirmələrlə doludur.

Zehni və xarici qaynaqlı faktorların təsəvvür, təsdiq, nəticəyə çatma və hökm vermə baxımından anlayışa qabiliyyətləri üzərində təsirli olduqları bilinən bir gerçəkdir. Daha əvvəl ifadə edildiyi kimi, bu da İslam cəmiyyətinin dayağını meydana gətirən əsaslara çatmada fərqliliklərə gətirib çıxarar.

Tək psixologiyanın, əxlaq elminin və sosiolojinin məlumatlarına görə, iki insan arasındakı anlayış və qavrayış fərqi bu faktorlardan birinə söykən/dözər:

a) Ya adam eqoist əxlaq və ərdəmli və aşağı bacarıqlardan ibarət olan/yaranan iç xüsusiyyətlər baxımından fərqlidir. Bu vəziyyət, zehini təsir edən fərqli qabiliyyətlər baxımından insanla əlaqədar məlumatlar və bacarıqlar mövzusunda böyük təsirə malikdir. İnsaflı insanın idrakı ilə zehinində meydana gətirdiyi hökm, inadçı və bərk/qatı bir insanın idrakı və hökmü kimi deyil. Mülayim və məlumat qarşısında ciddi bir insanın nəticəyə çatması, tələsikçi, fanatik, havalı, hər başdan çıxan səsə qananıl fövri və hara çatmaq istədiyini, nə əldə etmək istədiyini bilməyən kaypak bir insanın nəticəyə çatması kimi olmaz.

Dini tərbiyə bu fərqliliyi aradan qaldırmağa kifayətdir. Çünki bu tərbiyə dinin təməllərini meydana gətirən məlumatlarla və mədəniyyətlə uyğun olacaq şəkildə və bu təməl məlumatlarla uyğun gələcək əxlaqi ərdəmləri meydana gətirəcək xüsusiyyətdə ortaya qoyulmuşdur. Uca Allah belə buyurur: "Dedilər ki, ey qövmümüz! Biz Musadan sonra onun əlindəkini təsdiqləyici olaraq enən, haqqa və doğru yola çatdıran bir kitab dinlədik." (Əhqaf, 30) "Allah, razılığı arxasında qaçanları bu kitab sayəsində salamatlıq yollarına çatdırar. Onları, öz icazəs(n)i ilə, qaranlıqlardan işıqlığa çıxarar, doğru yola çatdırar." (Maidə, 16) "Uğrumuzda cihad edənləri qətiliklə bizə çatdıracaq yollara çatdırarıq. Allah yaxşı işlər edənlər ilə bərabərdir." (Ənkəbut, 69) Bu ayələrin yuxarıda söylədiklərimizə tətbiq etdiyi açıqdır.

b) İnsanlar arasındakı anlayış fərqləri, fərqli davranışlardan da qaynaqlana bilər. Çünki günahlar, müxtəlif insani həvəslər və bu kateqoriyaya girən müxtəlif qışqırdılmalar və vəsvəsələr insana, xüsusilə də sıravi saf insana xarab düşüncələr təlqin edər, onun zehinini şübhə sızmalarına və batil görüşlərin zəbtinə hazır hala gətirər. O zaman anlayışlar fərqliləşər və haqqa uyğun gəlməkdən sapar.

İslam bunun üçün də kafi çarə gətirdi: Bir dəfə cəmiyyətə davamlı olaraq dinə çağırış etməyi əmr etdi. İkinci tədbir olaraq bütün cəmiyyəti yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirməklə öhdəçilikli tutdu. Üçüncü tədbir olaraq da zehinlərində xəstəlik və şübhə olanlardan uzaq dayanmağı əmr etdi. Uca Allah belə buyurur: "Sizdən; xeyirə çağıran, yaxşılığı əmr edən və pislikdən çəkindirən bir birlik olsun." (Al/götürü İmran, 104) Yaxşılığa çağırmaq, təlqin və xatırlatma yolu ilə doğru inancı gücləndirər, onun ürəklərə yerləşməsini təmin edər.

Yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirmək də haqq inancların ürəklərə yerləşməsinə mane olan şeylərin ortaya çıxmasını önləyər. Uca Allah belə buyurur: "Ayələrimiz haqqında nalayiqliyə dalanları gördüyündə, (bu adamlar) başqa bir sözə keçənə qədər onlardan üz çevir. Əgər şeytan sənə bunu unutdursa, xatırladıqdan sonra əsla/çəkin o zalımlarla birlikdə oturma. Günahlardan çəkinənlərə onların hesabından heç bir məsuliyyət yoxdur. Lakin bəlkə qorunarlar deyə bir xatırlatmadıyar. Dinlərini lağ/alay-əyləncə mövzusu edən və dünya həyatına adanan kəsləri burax da Quran vasitəçiliyi ilə bunu xatırlat ki, əyri davranışlarının, günahlarının əsiri olan kimsə Allah xaricində nə bir kömək edici və nə bir vasitəs(n)i tapa bilər." (Ən'am, 68-70)

Görülür ki uca Allah, ilahi məlumatlar mövzusunda işarə yolu ilə və ya deyilənin bir gərəyi olaraq şübhə oyandırıcı, qarşı çıxıcı və ya lağ/alayçı danışmalara dalanılların söhbətlərinə qatılmağı qadağan edir. Uca Allah bu cür danışmaların səbəbinin, təməl məlumatları mövzusunda ciddilikdən məhrum olmaq; təməl məlumatlarını oyun, əyləncə və lağ/alay mövzusu etməkdən qaçınmayan bir məsuliyyətsizliyə əsir olmaq olduğunu xatırladır. Yenə xatırladır ki, bu tutumun qaynağı dünya həyatına qapılmaqdır və bu xəstəliyin dərmanı sağlam təhsil və uca Allahın mövqesini xatırlatmaqdır.

c) İnsanlar arasındakı anlayış fərqliliyi, xarici faktorlardan da qaynaqlana bilər. Oturulan yerin uzaqlığı, dini məlumatların insana çata bilməməsi və ya az ya da təhrifə uğramış olaraq çatması. Yaxud bu fərqlilik insanın dini məlumatları doğru şəkildə qavramasına mane olacaq anlayış qeyri-kafiliyindən qaynaqlana bilər. Mizaç xüsusiyyətindən irəli gələn başsızlıq və axmaqlıq kimi.

Bunun müalicəsi, təbliği yaymaq və çağırışda, təhsildə yumşaq bir rəftar geyinməkdir. Bu iki tədbir, İslamın təbliğ metodunun xüsusiyyətlərindəndir. Uca Allah belə buyurur: "Də ki: Mənim yolum budur. Mən və mənə uyanlar insanları bəsirətlə Allaha çağırarıq." (Yusuf, 108) Bilinən bir gerçəkdir ki, təbliği bəsirətlə edən kimsə, onun ürəkləri nə nisbətdə təsir edəcəyini, dinləyənlərin və təlqinə hədəf olanların dəyişik olması ilə hansı dəyişik təsir etmə formalarının ortaya çıxacağını bilər. Buna görə bəsirətli təbliğ vəzifəlisi hər kəsə ancaq zehini tutumunun qaldıracağı qədər təbliğ edər.

Həm Sünni həm də Şiə kanallardan rəvayət edildiyinə görə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurur: "Biz peyğəmbərlər birliyi, insanlarla ağıllarına görə danışarıq." Uca Allah da belə buyurur: "Hər qəbilədən bir qrup dini yaxşıca öyrənmələri və qövmlərinə döndükləri zaman qorxub çəkinmələri ümidiylə onları xəbərdar etmələri üçün səfərə çıxmaları lazım deyil idimi?" (Tövbə, 122)

İşdə bunlar, inanclarda anlayış fərqliliyinin meydana gəlməsini önləyəcək və ya meydana gəlmiş olan belə bir fərqliliyi aradan qaldıracaq tədbirlərdir.

İslam, cəmiyyəti qarışıqlığa və həll edilməyə aparacaq ayrılığın sızmalarından qorumaq üçün bunların kənarında bir ictimai prinsip təklif edir. Uca Allah belə buyurur: "Bilin ki, doğru olan mənim yolum budur; ona yatıl. Dəyişik yollara qapılmayın; onlar sizi parça parça edib Allah yolundan ayırarlar. Ola ki, pisliklərdən çəkinərsiniz deyə Allah sizə bunları tövsiyə etdi." (Ən'am, 153) Ayədə izah edilən budur: Müsəlmanların birlikdə doğru yola uyğun gəlmələri və digər yollara sapmaqdan qaçınmaları, onları ayrılıqlara düşməkdən qoruyan, birlik və bütünlüklərini itirməmələrini təmin edən bir tədbirdir.

Bir başqa ayədə uca Allah belə buyurur: "Ey iman edənlər, Allahdan necə qorxub-çəkinmək lazımdırsa, eləcə qorxub çəkinin və ancaq Müsəlmanlar olaraq ölün. Və topluca Allahın ipinə sıx sarılın. Dağılıb ayrılmayın..." (Al/götürü İmran, 102-103) Daha əvvəl ifadə edildiyi kimi, "Allahın ipi"ndən məqsəd, ya İslam dininin məlumatlarının gerçəklərini açıqlayan Quran və ya bundan az əvvəlki ayədən aydın olacağı üzrə Quran və Peyğəmbərimizdir. Bir əvvəlki ayədə uca Allah belə buyurur: "Ey iman edənlər, əgər özlərinə kitab verilənlərdən hər hansı bir qrupa boyun əyəcək olsanız, sizi imanınızdan sonra təkrar küfrə çevirərlər. Allahın ayələri sizə oxunurkən və Onun Peyğəmbəri aranızdaykən necə olur da inkar edirsiniz? Kim Allaha sıx yapışsa, artıq əlbəttə o, dümdüz yola çatdırılmışdır." (Al/götürü İmran, 100)

Bu ayələr bunları göstərir: Müsəlmanların din məlumatları ətrafında birləşmələri, fikri həmrəylik meydana gətirmələri, öyrətmək və öyrənməkdə köməkləşmələri, hər düşüncə və içlərinə düşən hər şübhə hadisəsində özlərinə oxunan ayələrə sığınmaları, ayrılığın kökünü qırxmaq üçün bu ayələr üzərində dərinliyinə düşünmələri lazımdır. Uca Allah buyurur ki: "Quranı düşünmürlərmi? Əgər Allahdan başqası tərəfindən olsaydı, içində bir-birini tutmaz çox şey tapardılar." (Nisa, 82) "Biz bu nümunələri insanlara veririk. Onların mənalarını yalnız məlumatlı kəslər qavraya bilər." (Ənkəbut, 43) "Əgər bilmirsinizsə, zikr əhlinə problem/sualın." (Nəhl, 43) Bu ayələrdə Quranı dərinliyinə araşdırmanın ya da belə bir araşdırmağı edənlərə müraciət etmənin görüş ayrılıqlarını ortadan qaldıracağı ifadə edilir.

Yenə Qurani Kərim, dinin yükünü daşıyan Peyğəmbərimizə müraciət etmənin Müsəlmanlar arasındakı düşüncə ayrılıqlarını ortadan qaldırdığını və onlara uyğun gəlmələri lazımlı olan haqqı açıqladığını vurğulayır. Uca Allah belə buyurur: "Sənə də zikri endirdik ki özlərinə endiriləni insanlara açıklayasın ta ki, düşünüb öyüd al/götürsünlər." (Nəhl, 44)

Bu ayə də buna yaxın mənadadır: "Halbuki əgər o xəbəri Peyğəmbərə və özlərindən əmr sahiblərinə (ululemre) aparsadılar, aralarından işin iç üzünü araşdırıb çıxaranlar onun nə olduğunu bilərdilər." (Nisa, 83) "Ey inananlar! Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin. Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz -Allaha və axirət gününə inanırsınızsa- onu Allaha və Rəsula aparın. Bu, (sizin üçün) daha xeyirli və şərh baxımından daha gözəldir." (Nisa, 59) İşdə İslamda ictimai düşüncənin formas(n)ı belədir.

Bundan aydın olur ki bu din, özünə xas ilahi məlumatlarını qoruma əsasına söykən/dözdüyü kimi, insanlara əskiksiz bir düşüncə azadlığı da təmin edir. Bundan çıxarılacaq nəticə budur: Müsəlmanların dinlərinin gerçəkləri üzərində birlikdə və bir-birləri ilə əlaqəli olaraq düşünmələri, dinlərinin məlumatları üzərində düşüncə və içtihat formasında zehini əmək vermələri lazımdır. Əgər bu gerçəklərin və məlumatların hər hansı biri haqqında şübhəyə düşsələr və ya bu məlumatlara və gerçəklərə zidd bir görüşə çatsalar, bunda bir qorxu yoxdur. Tək söz mövzusu şübhənin və ya zidd görüş sahibinin fikirini, ictimai bir düşünmələ Qurana ifadə edərək irdələnilməsini təmin etməsi lazımdır. Əgər bu irdələmə problemini həll edə bilmirsə, onu Peyğəmbərə və ya onun yerini tutanlara ifadə edər. Beləcə şübhəsi işıqlanar və fikiri əsassızsa bu əsassızlığın fərqinə varar. Uca Allah belə buyurur: "Onlar ki, sözü dinlərlər və onun ən gözəlinə uyğunlaşdırar. İşdə onlar Allahın özlərini doğru yola çatdırdığı kəslərdir və ağıl sahibləri onlardır." (Zumər, 18)

Açıqladığımız bu inanc və düşüncə azadlığı, az əvvəl sözünü etdiyimiz fərdi fikiri ifadə edilən mərcilərə təqdim etmədən ortaya atmaq və xalq arasında yaymaq demək deyil. Belə etmək, möhkəm olan cəmiyyətin təməlini sarsıdacaq ixtilaflara gətirib çıxarar.

Bu yol, cəmiyyətin özünə xas həyatını (orijinal şəxsiyyətini) qorumaq surətiylə düşüncə səviyyəsini inkişaf etdirməsinin önündəki qapıları açacaq tənzimləmələrin mümkün olan ən gözəl yoludur. İnancların vicdanlara söykədilməsi, ürəklərə möhür vurulması, zorla/məcbur et və nəşr/təzyiq ilə insandakı düşünmə qabiliyyətinin öldürülməsi və bunun üçün qamçı ya da qılınc istifadə edilməsi ya da kafir elan etmə, sürgün etmə, cəmiyyətdən xaricləmə və heç kim ilə görüşdürməmə yoluna müraciət edilməsi, Haqq Təalanın və haqq dinin buna razı olması ya da bu üsulu dəstəkləyən tədbirləri qanuni görməsi düşünülməz. Bu üsul bir Xristianlıq ayıbıdır. Kilsə tarixi bu növdən məhkumluqlarla və nəşr/təzyiqlərlə doludur. -Xüsusilə miladi on beşinci ilə on altıncı əsrlər arasında bu növdən tətbiqləri çox sıxdır.- Kilsənin bu cür zülmləri, zorbaların və tağutların zülmlərindən belə daha çirkin və daha betərdir.

Lakin biz Müsəlmanlar, təəssüf ki,, bu neməti və bu nemətin qazancları olacaq olan cəmiyyətə məşhur düşüncə ilə inanc azadlığını itirdik. Eynilə Allaha qarşı vəzifələrimizi etməmənin nəticəs(n)i olaraq uca Allahın bağışladığı digər bir çox nemətdən özümüzü məhrum edişimiz kimi. (Çünki uca Allah tutumunu pozmayan heç bir cəmiyyətin sahib olduğu neməti əlindən almaz.) Bu nankorluğun nəticəs(n)i olaraq cəmiyyətimizdə Xristian kilsəsinin tutumu suveren oldu. Bunu da ürəklərin ayrılması, parçalanma görünüşləri və məzhəb bölünmələri izlədi. Allah bizi bağışlasın. Bizi razılığını qazandıracaq davranışları etməyə müvəffəq etsin və doğru yoluna çatdırsın.

15- Haqq Dinin Dünyaya Suverenliyi və Nəticənin Təqvaya Aid Olması

İnsan növü, özünə hədiyyə edilən fitri quruluşu səbəbi ilə gerçək xoşbəxtliyi istər. Bu da ancaq ictimai həyat əsasında nəfsinə dünyəvi və ührəvi həyatdan pay təmin edərək orqanik və ruhi həyatının taxtına oturmasıyla reallaşar. Daha əvvəl ifadə edildiyi üzrə bu, İslamın və tövhid dininin də özüdür.

İnsanlığın məqsədi istiqamətindəki irəliləməsi və kamalının doruğuna yüksəlməsi müddətində görülən sapmalara gəlincə, bunlar fitrətin hökmünün etibarsız oluşundan deyil, tətbiqdəki səhvlərdən qaynaqlanmışdır. Yaradılışın güddüyü məqsəd isə, ər və ya keç qətiliklə reallaşacaq.

Uca Allah belə buyurur: "Ey Məhəmməd, Allahı bir bilici olaraq yüzünü düz dinə çevir, Allahın yaratma qanununa uyğun olaraq dinə dön ki, O insanları ona görə yaratdı. İşdə doğru din budur. Lakin insanların çoxu bunu bilməz (Allah demək istəyir ki, hərçənd çoxu insanların fitrətləri bu gerçəyi xülasə halında bilir, amma insanlar onu detallı və dəqiq olaraq bilmirlər)... Belə edərlər ki, özlərinə verdiyimiz nemətə nankorluq etsinlər. Haydı bir az maddi fayda təmin edib əylənin baxaq. Yaxında sonunuzun nə olduğunu öyrənəcəksiniz... İnsanların əlləri ilə işlədikləri pisliklər üzündən quruda və dənizdə fəsad çıxdı. Allah bəlkə dönərlər deyə onlara etdiklərinin bir hissəsinin cəzasını daddırır." (Rum, 30-41)

Bir başqa ayələrdə də belə buyurur: "Allah elə bir birlik ortaya çıxaracaq ki, Allah onları sevdiyi kimi onlar da ONU sevərlər. Onlar möminlərə qarşı təvazökar, kafirlərə qarşı şərəfli davranarlar. Allah yolunda cihad edərlər. Heç kimin tənqidindən və qınamasından çəkinməzlər." (Maidə, 54) "And olsun biz zikrdən (Tövratdan) sonra Zəburda da 'yer üzünə mütləq saleh qullarım varis olacaq' deyə yazdıq." (Ənbiya, 105) "Nəticə, təqvanındır." (Taha, 132)

Gərək bunlar gərəksə bənzəri mənanı verən ayələr, bizə İslamın tam bir üstünlük quracağını və dünyaya bütünü ilə suveren olacağını xəbər verir.

Belə deyənlərin sözlərinə qulaq asma: Əfəndim İslam tarixdə müəyyən bir üstünlük qurdu. Onun günləri tarix zəncirinin bir halqası idi. Tarixin sonrakı halqaları üzərində müəyyən nisbətdə təsirli oldu. İndiki sivilizasiya fərqində olaraq və ya olmayaraq ona söykən/dözdü. Lakin bir daha tam bir üstünlük qurması, yəni bütün maddələri, şəkilləri və məqsədləri ilə bir din hökuməti meydana gətirməsi, insan təbiətinin qəbul edə bilməyəcəyi və əsla qəbul etməyəcəyi bir ehtimaldır. Bu xüsusiyyətdə bir təcrübəsi heç olmamışdır ki, xarici dünyada meydana gələcəyinə və insan növü üzərində tam bir hakimiyyət quracağına güvənilsən.

Onlar elə deyir; amma sən bilirsən ki, bizim üzərində danışdığımız mənas(n)ı ilə İslam, insan növünün məqsədi və kamal nöqtəsidir. İnsan fərqinə olaraq ya da olmayaraq instinkti ilə o məqsədə yönəlmişdir. Bir çox varlıq növlərindən əldə edilən qəti təcrübələr, onların yaranmaları ilə uyğun məqsədlərə yönəlmiş olduqlarını, özlərini bu məqsədlərə yaradılış nizamının sövq etdiyini sübut edirlər. İnsan bu varlıqlar bütünündən ayrı və qopuq deyil.

Üstəlik, günümüz dünyasının insan cəmiyyətlərində etibarlı olan heç bir sistem, heç bir yol, meydana çıxışında, varlığını davam etdirməsində və suverenliyində qəti bir keçmiş təcrübəyə söykən/dözməmişdir. İşdə Hz. Nuhun, Hz. İbrahimin, Hz. Musanın və Hz. İsanın şəriətləri. Bunlar zamanlarında ortaya çıxmış və insanlar arasında etibarlı olmuşlar. Brahmanın, Budanınıl, Manenin və digər öndərlərin gətirdikləri sistemlər də elədir.

Demokratiya, Kommunizm və başqaları kimi maddi sivilizasiya sistemləri də belədir. Bunların hamısı heç bir keçmiş təcrübəyə söykən/dözmədən müxtəlif insan cəmiyyətlərinə müxtəlif tətbiq formaları ilə etibarlı və suveren olmuşlar.

Tək ictimai sistemlərin ortaya çıxa bilmələri və cəmiyyətdə kökləşə bilmələri üçün, məqsədlərinə çatma yolunda yorğunluğa və bezginliyə məğlub olmayacaq səviyyədə güclü tərəfdarlar, qəti qərarlar və uca səylər lazımlıdır. Zamanın insan iradəsini dayandıra biləcəyini, səylərin boşa gedəcəyini əsla/çəkin sanma. Bu baxımdan Rəhmanı məqsədlər və ideallar ilə şeytanı olanlar arasında fərq yoxdur.

ayənin hədislər işığında şərhi

Maan-il Ahbar adlı əsərdə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s), "Ey inananlar! Səbr edin; (düşmən qarşısında) topluca stabillik nümayişin; davamlı (əlaqə içində və) hazırlıqlı olun..." ayəsini belə açıqlayır. "Müsibətlərə qarşı səbr edin. Fitnənin gətirib çıxaracağı müsibətlər qarşısında səbirli davranın və uyğun gəldiyiniz, arxalarından getdiyiniz öndərlərin itaəti üzərində stabillik nümayişin." (s. 369, Mektebet-us Saduk, Tahran nəşr/təzyiqi)

Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə də İmam Sadiq (ə.s) bu ayə haqqında bunları söyləyir: "Dininiz mövzusunda səbirli və müqavimətli olun. Düşməninizə qarşı (edilən müdafiə etmədə) topluca stabillik nümayişin və imamınızla (öndərinizlə) möhkəm əlaqə içində olun." (c. 1, s. 212, h: 181)

Bunlara yaxın mənada şərhlər, Əhli Sünnə kanalıyla Resu-lullahdan (s. a. a) rəvayət edilmişdir. (et-Dür-ül Mensur, c. 2, s. 114)

əl-Kafi adlı əsərdə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s) bu ayəs(n)i belə açıqlayır: "Fərzləri yerinə yetirmə mövzusunda səbirli davranın. Müsibətlərə qarşı topluca stabillik nümayişin və imamların itaəti üzərində stabillik nümayişin." (c. 2, s. 81, h: 3)

Mecma-ul Bəyan təfsirində iştirak etdiyini görə Hz. Əli (ə.s) bu ayə haqqında belə deyir: "Namazları müşahidə edin. Yəni namazların biri bitincə o birisini gözləyin. Çünki o zaman (döyüş olmadığından) murabada (yəni düşməni müşahidə etmə) yox idi." (c. 2, s. 562)

Rəvayətlərin fərqliliyi, daha əvvəl toxunduğumuz üzrə ayədəki əmr cümlələrinin mütləq oluşuna söykən/dözər.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Cərir ilə İbni Habbanın Cabir b. Abdullaha söykəyərək rəvayət etdiklərinə görə Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a) belə buyurur: "Görəsən Allah tərəfindən səhvlərinizin silinməsini, günahlarınızın örtülməsini təmin edəcək davranışların nə olduğunu sizə söyləyimmi?" Bizim "bəli, ya Rəsulullah!" deməmiz üzərinə Peyğəmbər belə buyurdu: "Çətinliklərə dözərək əskiksiz bir dəstəmaz al/götürmək. Məscidlərə doğru çox addımlar atmaq. Bir namazdan sonra gələcək namazı gözləmək. İşdə rıbat (müşahidə etmə və əlaqə yaratma) budur." (c. 2, s. 114)