Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Ey insanlar! Rəbbinizdən qorxub isəyinin ki O, sizi... və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı." Bu ifadədə insanlıq gerçəyində ortaq olan və bu barədə kişis(n)i ilə qadını, kiçiyi ilə böyüyü, güclüsü ilə gücsüzü arasında heç bir fərq olmayan insanlar, özləri mövzusunda Rəblərindən qorxmağa çağırılır. Məqsəd uca Allahın onların xoşbəxtliyini tamama çatdırması üçün özlərini hidayət etdiyi cəmiyyətlərində və onların həyat yolunu asanlaşdırması, fərd və cəmiyyət olaraq varlıqlarını qoruması məqsədiylə, özlərinə ilham etmiş olduğu aralarında istifadə edilən hökmlərdə və qanunlarda kişiləri qadınlarına, böyükləri kiçiklərinə zülm etməmələridir.

Buradan, xitabın niyə/səbəb xüsusi olaraq möminlərə deyil də bütün insanlara yönəldilməsindəki incəlik ortaya çıxır. Bunun yanında qorxmaqla əlaqədar olaraq niyə/səbəb "Rəbb" sözünün istifadə edilməsində və "Rəbbinizdən qorxub isəyinin" deyilib də "Allahdan qorxun" vs. bir ifadə istifadə edilməməsindəki incəlik də ortaya çıxmış oldu. Çünki uca Allahı burada insanlara xatırladan sifəti, yəni "Ki O, sizi bir nəfsdən yaratdı..." ifadəsi bütün insanları əhatə edər, yalnız möminləri deyil. Bu sifət də üluhiyyət ilə deyil, tənzimləmə və kamala çatdırma müddətini boynuna götürən Ağalığın sifətlərindəndir.

"Ki O, sizi tək bir nəfsdən yaratdı." Ayədə keçən "nəfs" sözü lüğət mənas(n)ı ilə "bir şeyin eyni və özü" deməkdir. Ərəblər "Caeni fulanun nefsuhu və aynuhu=falancanın nəfsi və eyni yəni özü mənə gəldi" deyərlər. Hərçənd bu iki sözün (nəfs və ayn) bu mənada (bir şeyi o şey edən xüsusiyyət) görüşmədən əvvəlki hərəkət nöqtələri dəyişikdir. İnsanın nəfsi demək, insanı insan edən şey deməkdir. O, dünya həyatında insanın ruhunun və cisiminin hər ikisi və Boğaz həyatında isə, insanın yalnız ruhu mənasını verər. Bunun belə olduğunu daha əvvəl "Allah yolunda öldürülənlərə əsla/çəkin ölülər deməyin..." (Bəqərə, 154) ayəsini araşdırdığımızda ortaya qoymuşduq.

Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, buradakı "tək nəfs"dən məqsəd, Hz. Adəm və "bərabər/yoldaşı"ndan məqsəd də Hz. Adəmin bərabər/yoldaşıdır. Quranın zahirindən aydın olduğuna görə, bu ikisi bizim də bir parçası olduğumuz mövcud nəsilin ana-atasıdır; hamımızın kökü bu ikiliyə söykən/dözər. Uca Allah belə buyurur: "O sizi tək bir nəfsdən yaratdı. Sonra ondan öz bərabər/yoldaşını var etdi..." (Zumər, 6) "Ey Adəmoğulları, şeytan ana- atanızı... cənnətdən çıxardığı kimi sizləri də çaşdırıb bir bəlaya salmasın." (Ə'RAF, 27) Ayrıca uca Allah, İblisin ağızından belə buyurur: "Əgər mənə qiyamət gününə qədər möhlət versən onun soyunu, çox az bir hissəs(n)i xaricində, ovucumun içinə al/götürüb məhv edərəm." (İsra, 62)

Bir təfsirçinin şərhinə görə "tək nəfs və bərabər/yoldaşı"ndan məqsəd, mütləq mənada kişi və qadın insanlar, çoxalmanın oxunu meydana gətirən cütlərdir. Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı "O hər birinizi bəşər mənşəli bir anadan və atadan yaratdı. Bu mövzuda aranızda heç bir fərq yoxdur" şəklində olar və bu ayənin bir bənzəri olar: "Ey insanlar, biz sizi bir kişi ilə bir qadından yaratdıq və bir-birinizi tanıyasınız deyə sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah qatında ən üstün olanınız pisliklərdən ən çox qaçınanınızdır." (Hucurat, 13) Bu ayə, insan fərdləri arasında, növlərinin bir cütündən yəni bir kişi ilə bir qadından doğulmuş olmaları baxımından heç bir fərq olmadığını vurğulayır.

Bu fikirdə açıq-aşkar bir əsassızlıq və bu şərhi edən təfsirçinin gözündən qaçan bir yanılma vardır. Çünki bu iki ayə arasında, yəni Nisa surəsindəki ayə ilə Hucurat surəsindəki ayə arasında açıq bir fərq vardır. Hucurat surəsindəki ayə, insanlıq gerçəyi baxımından insan fərdlərinin birliyini şərh məqsədini daşıyır. Bu ayə hər fərdin meydana gəlməsinin insan qaynaqlı bir ana-ataya söykən/dözmələri cəhətiylə insan fərdləri arasında heç bir fərq olmadığını vurğulayır. Buna görə insanların bir-birinə üstünlük göstərmələrinin heç bir haqlı səbəbi yoxdur. Onlar arasındakı tək üstünlük meyarı təqvadır. Nisa surəsinin araşdırmaqda olduğumuz ayəs(n)i isə, insan fərdlərinin həqiqətən bir olduqlarını şərhə işlə/çalışır. Bu ayəyə görə insanlar çox sayda kişidən və qadından meydana gəlmələrinə baxmayaraq tək bir mənşədən törədilər və bir qaynaqdan meydana gələrək qruplara ayrılıb çoxaldılar. "Və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı." ifadəsindən aydın olan məna budur. Görüldüyü kimi bu məna "tək nəfs və bərabər/yoldaşı"ndan məqsədin insandan törəyən mütləq kişi və qadın olması ilə uyğun gəlmir. Üstəlik bu məna, az əvvəl söylədiyimiz kimi, bu surənin məqsədi ilə də uyğun gəlməz.

"Ondan (o tək nəfsdən) bərabər/yoldaşını da yaratdı" cümləsinin orijinalındakı "zevc" sözünü, Ragıp əl-İsfahani belə açıqlayır: "Uyğunlaşan canlıların kişi və dişi cütlərinin hər birinə "zevc" deyilir. Canlı və cansız varlıqların cütlərinin hər birinə də "zevc" (bərabər/yoldaş) deyilir. Ayaqqabı və başmaq kimi [hər biri haqqında bu o birisinin bərabər/yoldaşıdır, deyilər]. Bənzər ya da zidd olaraq bir-birinin bərabər/yoldaşı olan varlıqların hər birinə də "zevc" deyilir... "Arvad" sözü fəsih rahat bir söz deyil. [Bu səbəbdən qadını ifadə edərkən də "zevc" sözü istifadə edilər.]" Götürmə burada sona çatdı.

"Ondan (o tək nəfsdən) bərabər/yoldaşını da yaratdı." ifadəsinin zahirindən aydın olan mənanı verincə, bu cümlə bunu açıqlayır: O tək adamın bərabər/yoldaşı bənzərlik mənasında onun növündəndir. Yer üzünə dağılmış olan bu fərdlərin hamısı bir-birinin bənzəri və tıpkısı olan iki fərdə söykən/dözər. O halda, ayənin orijinalında keçən "minhum=ondan" sözündəki "min" ədatı, "nuşuiyye" [=bir şeyin törədiyi kökü və qaynağı ifadə etmə] mənas(n)ı daşıyar və bu ayə ilə bu ayələr arasında məzmun birliyi vardır: "Onun ayələrindən biri də yanlarında hüzur/dinclik və sakitlik tapmanız üçün sizə öz nəfslərinizdən bərabər/yoldaşlar yaratması və aranıza sevgi və şəfqət qoymasıdır..." (Rum, 21) "Allah sizə öz nəfslərinizdən bərabər/yoldaşlar yaratdı və bu bərabər/yoldaşlarınızdan sizə uşaqlar və nəvələr yaratdı." (Nəhl, 72) "Allah göylərin və yer üzünün yoxdan var edicisidir. O sizin üçün öz növünüzdən bərabər/yoldaşlar və heyvanlardan da cütlər yaratdı və bu nizam içində çoxalmanızı təmin etdi..." (Şura, 11) Söz mövzusu ayənin bir bənzəri də bu ayədir: "Biz hər şeyi cütlər halında yaratdıq." (Zariyat, 49)

Bu səbəbdən bəzi təfsirlərdə; "Allah Hz. Adəmin bərabər/yoldaşını onun bir qabırğa sümüyündən yaratdı" kimi bir məzmuna sahib olan bəzi hədislərlə uyğunlaşma içərisində olması göz qarşısında saxlanılaraq bu ayədən söz mövzusu tək nəfsin bərabər/yoldaşının onun özündən, onun bir parçasından yaradılmış olduğu nəzərdə tutulmuşdur." yolundakı iddia doğru deyil. Çünki, ayədə buna dəlil ola biləcək heç bir şey yoxdur.

"Və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı." cümləsinin orijinalında keçən "besse" sözü "bess" kökündən, saçmaq və bənzəri yollarla dağıt/paylamaq deməkdir. Necə ki uca Allah, "Havada dağılan toza çevrildi" (Nəhayət, 6) ayəsində bu sözün törəmələrində olan "mun-bess" sözünü istifadə etmişdir. Şikayətlənərək kədəri dağıt/paylamaq (bess-ul ğamm) deyimi də bu mənadan doğulmuşdur. Bundan ötəri, bəzən "bess" sözü, kədər mənasında istifadə edilər. Çünki insan təbii olaraq kədəri dağıt/paylayar. Uca Allah bu mənada "Mən kədərimi və kədərmi yalnız Allaha ifadə edərəm." (Yusuf, 86) buyurur. Bu ayənin əsl mətnində keçən "bess" sözü, kədər mənasındadır.

Ayənin zahirindən aydın olduğuna görə mövcud insan nəsili Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşına söykən/dözər və bu sahədə onlara başqasının qatqısı yoxdur. Çünki ayədə "Və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı." deyilir, "Onlardan və başqalarından bir çox kişi və qadın törədib-yaydı..." deyilmir. Bundan bu iki nəticə çıxır: