Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Birincisi: "bir çox kişi və qadın" ifadəsindən məqsəd, onların soyundan vasitəsili və vasitəsisiz meydana gələn insan fərdləridir. Bu ifadə, "ey insanlar sizi onlardan törədib-yaydı" demək kimidir.

İkincisi: Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşından sonra gələn ilk qurşaqdakı, yəni onların vasitəsisiz uşaqları dövründəki evliliklər, kişi və bacılar arasında edildi (qardaşlar bacılarla evləndi); çünki o günlərdə kişilər ilə dişilər özlərindən ibarət idi, onlarla məhdud idi. Bunun bir qorxusu yoxdur. Çünki bu, uca Allahdan gələn teşrii bir hökmdür. Bu səbəbdən Allah onu bir gün mübah sayarkən başqa bir gün haram edə bilər. Uca Allah belə buyurur: "Allah hökm verər. Heç kim ONun hökmünün arxasına düşüb onu geri çevirə bilməz." (Rə'd, 41) "Hökm vermə səlahiyyəti, tək Allaha məxsusdur." (Yusuf, 40) "O, heç kimi hökmünə ortaq etməz." (Kəhf, 26) "O Allahdır, ONdan başqa ilah yoxdur, dünyada da axirətdə də tərif ONA məxsusdur, hökm vermə səlahiyyəti yalnız ONundur və ONA çeviriləcəksiniz." (Qəsəs, 70)

"Onun xatirinə bir-birinizdən bir şey istədiyiniz Allahdan və qohumların haqqlarını tapdalamaqdan çəkinin." Ayənin əsl mətnində keçən "tesaelune" hərəkətinin məsdəri olan "tesaul" sözü, insanların Allah adına and içərək bir-birlərindən bir şey istəmələri deməkdir. Məsələn biri, yoldaşına "səndən Allah xatirinə bunu bunu etiməni istəyirəm" deyər. Bu ifadədə Allah adına and içmək vardır. İnsanların Allah adına bir-birlərindən bir şey istəmələri, kinayə yolu ilə onların gözündə Allahın hörmətli olduğu və sevildiyi mənasını ifadə edər. Çünki insan saydığı və sevdiyi bir şey üzərinə and içər.

Ayənin zahirindən aydın olduğuna görə "əl-erhame" (qohumlar) sözü, "Allah" sözünə matuftur. Məna "Qohumlar mövzusunda qorxun" şəklindədir. Bir görüşə görə, bu söz ayənin orijinalında keçən "bihi=onun xatirinə" ifadəsindəki əvəzliyin təqdiri mövqesinə matuftur. Əvəzlik zahirde mecrur (esreli) oxunmasına baxmayaraq təqdirdə fethası (üstünü) vardır. Ərəbcədə "merertu bi-Zeydin və Amren" deyilir. Ham-zanın "əl-erhami" şəklindəki muttasıl əvəzliyə ətf edərək etdiyi okuyuş bu fikiri təsdiq edə bilər. -Hərçənd zəif alimləri bunun zəif olduğunu söyləmişlər.- O zaman məna "Xatirinə and içərək bir-birinizdən istəklərdə olduğunuz Allahdan və qohumlardan qorxun" olar. Biri yoldaşına "es'eluke billah və es'eluke birrahimi" deyər. Yəni, Allah xatirinə səndən bunu istəyərəm və qohum eşqinə səndən bunu diləyirəm. Bu bir görüşdür. Lakin sözün axışı və Quranın ifadə tərzi, bununla uyğunlaşmaz. Çünki əgər "erham" sözü, "ellezi" sözünün müstəqil sılası edilib ifadə, 'vettekullahellezi tesaelune bil-erhami" formasına girsə, ifadə əvəzlikdən məhrum qalar ki, bu olmaz. Əgər bununla əvvəlki cümlə birlikdə "ellezi" sözünün sılası olsa, o zaman Allah ilə erham sözləri bərabər möhtərəmlikdə və ucalıqda qəbul edilmiş olar ki, bu da Quranın davamlı riayət etdiyi ədəbi və üslubu ilə uyğun gəlməz.

Təqvanın yəni qorxub çəkinmənin Allaha nisbət edildiyi kimi, qohumlara da nisbət edilməsinə gəlincə; qohumların, Allahın yaratmasına və var etməsinə söykənilməsindən sonra heç bir qorxusu yoxdur. Təqvanın yəni qorxub çəkinmənin Quranda Allahdan başqasına nisbət edildiyi ayələr də vardır. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Allaha çeviriləcəyiniz gündən qorxub isəyinin." (Bəqərə, 281) "Kafirlər üçün hazırlanmış olan cəhənnəm atəşindən qorxun." (Al/götürü İmran, 131) "Və sizlərdən yalnız zülm edənlərə isabət etməklə qalmayan bir fitnədən qorxub isəyinin." (Ənfal, 25)

Hər nədirsə; ayənin bu ikinci yarısı, ilk yarısına görə mütləq ifadədən sonra gələn bir qeydləndirmə, geniş ifadədən sonra gələn bir daraltmadıyar. İlk yarıdan qəsdimiz ayənin, "Ey insanlar! Rəbbinizdən qorxub çəkinin ki O, sizi tək bir nəfsdən yaratdı... və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı." hissəsidir. Çünki, bu hissənin xülasəylə mənas(n)ı budur: Ey insan fərdləri, sizə istiqamətli rübubiyeti, sizi yaratmış olması, siz insan fərdlərini hamınız üçün etibarlı olan tək bir kökdən, siz çoxaldıqca çoxalan və bədəninizdə gizli bir maddədən meydana gətirmiş olması səbəbi ilə, Allahdan qorxun. Bu da insanlıq cövhərliyinə söykənən insan türselliğidir. [Hamınız növ və şəxs baxımından insansınız.] Ayənin bu ikinci yarısının mənas(n)ı isə budur: Ucalığı və sizin nəzərinizdəki izzəti səbəbi ilə Allahdan qorxun. (Ucalıq və izzət, rübubiyetin təzahürlərindən və detallarındandır.) Allahın aranızda yaratmış olduğu qohumluq birliyindən qorxun. (Qohumluq, insan fərdləri arasında məşhur olan birliyin və ortaq köklülüyün budaqlarından biridir.)

Buradan "qorxub isəyinin" əmrinin niyə/səbəb təkrar edildiyi və ikinci cümlədə nə üçün yenidən iştirak etdiyi ortaya çıxır. Çünki ikinci cümlə ehtiva etdiyi əlavə faydalıqla birinci cümlənin təkrarıdır. İkinci cümlənin əlavə faydası, qohumlar məsələsinə istiqamətli bir qayğı və əhəmiyyət vermə ifadə etməsidir. Ayənin əsl mətnində keçən "erham" sözü, "rəhm" sözünün çoxluğudur və əslində qadının rəhmi deməkdir. Qadının rəhmi, sperma damlacığını inkişaf etdirib doğulacaq uşaq halına gətirməyə əlverişli sığınacaq olan bir iç orqandır. Lakin bu söz daha sonra zərf və mazruf əlaqəsinə söykən/dözülərək qohumluq mənasında istifadə edildi. Çünki qohumlar eyni rəhmdən çıxma mövzusunda ortaqdırlar. Buna görə rəhm qohum, erham isə qohumlar deməkdir. Qurani Kərim, qövm və ümmət məsələsiylə maraqlandığı və onu əhəmiyyət verdiyi kimi, qohum məsələsi ilə də maraqlanmış və üzərində dayanmışdır. Çünki qövm necə böyük cəmiyyət isə qohumlar da kiçik cəmiyyətdirlər.

Quran cəmiyyət məsələsi ilə maraqlanar və onu müxtəlif xüsusiyyətləri və təsirləri olan bir gerçək sayar. Eynilə insan fərdi ilə maraqlanıb onu yaranmadan gələn müxtəlif xüsusiyyətlərə və təsirlərə sahib bir gerçək saydığı kimi. Uca Allah bu barədə belə buyurur: "İki dənizi bir-birinə salıb kadan Odur; bu şirin və susuzluğu aradan qaldırıcı, bu da duzlu və ağrıdır. Lakin ikisinin arasına (bu iki növ suyun bir-birinə qarışmasını önləyən) bir maneə, aşılmaz bir set qoymuşdur və insanı sudan yaradıb onu nesep və sıhr (bu insandan suyun daşıyıcısı kişi ilə qohumluğun davam etdiricisi olan dişi) edən Odur. Rəbbinin gücü hər şeyə yetər." (Furqan, 53-54) "Allah sizi bir-birinizi tanıya biləsiniz deyə xalqlara və qəbilələrə ayırdı." (Hucurat, 13) "Qohum olanlar miras mövzusunda Allahın kitabına görə bir-birlərinə mühacirlərdən və ənsardan daha yaxındırlar." (Əhzab, 6) "Demək ki, siz iş başına gələcək olsanız yer üzündə təxribatçılıq edəcək və qohumluq bağlarını kəsəcəksiniz, eləmi?" (Muham-med, 22) "Arxalarında gücsüz uşaqlar buraxaraq öləcək olsalar uşaqlarının halı nə qədər olar deyə qayğı duy/eşidənlər yetimlərə haqsızlıq etməkdən qorxsunlar." (Nisa, 9) Quranda bu mövzuda başqa ayələr də vardır.

"Allah, şübhəsiz sizin üzərinizdə müşahidə edicidir." Ayənin əsl mətnində keçən "rəqib", qoruyucu və bu sözdən törəmiş olan "murakaba", qoruma deməkdir. Bu söz, ehtimalla "boyun" mənasını daşıyan "rakaba" sözündən gəlir. Aralarındakı maraq/əlaqə budur: Ərəblər kölələrinin boyunlarını qoruyurdular (onları himayələri altına alırdılar). Başqa bir olabiləcək əlaqə də bu ola bilər: Birini müşahidə edən kimsə başını qaldıraraq və boyunu uzadaraq müşahidə etdiyi kimsəni müşahidə edər. "Rəqib" sözünün məsdəri olan "rukub" mütləq mənas(n)ı ilə qoruma demək deyil. İşin içində müşahidə olunanın hərəkətlərini, hərəkətsizliklərini, qısacası bütün davranışlarını qoruma altına almaq vardır. Məqsəd pozuqluqları, axsaqlıqları düzəltmək və ya qeydə keçirməkdir.

Buna görə bu söz, bir şeyi, ona dönük məlumat və müşahidə maraq/əlaqəsi ilə birlikdə qoruma mənasını verər. Bundan ötəri qoruma, gözləmə, müşahidə etmə, nəzarətdə tutma mənasında istifadə edilmişdir. Uca Allah "müşahidə edici"dir. Çünki qulların davranışlarına qarşılıq biçmək üçün onları qoruma altında tutur. Uca Allah belə buyurur: "Allah hər şeyi çox yaxşı qoruyandır." (Səba, 21) "Allahın xaricində bəzi vəlilər əldə edənlər isə, Allah onların üzərində müşahidə edicidir. Sən onların üzərində bir vəkil deyilsən." (Şura, 6) "Bunun üzərinə Rəbbin, əzab qırmancını təkrar təkrar başlarına endirdi. Heç şübhəsiz Rəbbin müşahidə etmə yerindədir." (Fəcr, 14-15)

İnsan fərdləri arasında məşhur olan birliyə və bu birliyin lazımlı nəticələrini qorumağa istiqamətli təqva əmri (Allahdan qorxulması lazım olduğu) Allahın müşahidə edici olması ilə səbəbləndirilir. Bu səbəbləndirmə, bu birliyə tərs düşməyə istiqamətli ən böyük qorxutma və çəkindirmədiyər. Əgər bu xəbərdarlıq üzərində yaxşıca düşünüləcək olsa, yer üzündə zülüm, haqsızlıq, təxribatçılıq, azğınlıq və bənzəri faktlar ilə bunlar haqqındakı təhdid və xəbərdarlıqları mövzu əldə edən ayələr ilə bu ilahi məqsəd arasındakı əlaqə meydana çıxar. Bu ilahi məqsəd, insanlar arasındakı birliyi, təxribatçılıqdan və itməkdən qorumaqdır.

İnsan növünün ömürü və İlk İnsan

Yəhudi tarixi, insan növünün ömürünün təxminən yeddi min ildən fazla olmadığını yazır. Ağılı qiymətləndirmələr də bu fikiri dəstəkləyir. Çünki, bu növün bir kişis(n)i ilə bir dişisini (bir cütünü) ələ alsaq ki, bu cüt ortalama bir ömür sürmüş olsun; normal bədən quruluşuna sahib olsunlar; təhlükəsizlik, rahatlıq və rifah kimi faktorları da ortalama olaraq düşünək; insan həyatında təsirli olan digər faktorların və şərtlərin uyğunluq dərəcəsini də ortalama olaraq qəbul edək; sonra bu cütün evləndiyini və uyğun ortalama mühitdə uşaq dünyaya gətirdiyini fərz edək; sonra bu müddətin kişi və qız uşaqlarında da davam etdiyini və bütün qurşaqlarda eyni ortalama vəziyyətin etibarlı qaldığını fərz edək; bu fərziyyələrin işığında ediləcək hesablarda bir cütün bir əsrdə min adamdan çox çoxaldığını, yəni bir adamın təxminən beş yüz/üz adam artdığını taparıq.

Arxasından insanın qarşılaşdığı, varlığına zidd faktorları ələ alaq. İnsan növünün ümumisinə zərər verən istilik, soyuqluq, sel, zəlzələ, quraqlıq, vəba, xolera, torpaq sürüşməsi, dağıtma və acı/ağrılı döyüşlər kimi və yenə ümumiyə məşhur olmayan müsibətləri göz önünə al/götürək. Bu bəlalara bu növdən al/götürüb aparacaqları payı çoxu ilə verək. Hətta çox çox ölçülərdə düşünüb min adamdan doqquz yüz doxsan doqquz adamın bu fəlakətlərdə itkiyə uğradığını düşünsək, yüz/üz il boyunca min adamdan yalnız bir adamın qaldığı nəticəsinə çatarıq. Yəni artıma faktoru hər yüz/üz ildə iki adama yalnız bir adam əlavə edə bilir. Bu da mində birlik bir əhali artımı deməkdir. Sonra ilk tapdığımız bu farazi ədədi bu nisbətlə yeddi min ilə (yetmiş əsrə) yaydığımızda iki yarım milyard məbləğində bir rəqəm əldə edərik. Bu da beynəlxalq statistikalarına görə günümüzün dünya əhalisinə bərabərdir.

Bu ağılı qiymətləndirmələr, insanın dünyadakı ömürünə bağlı fikiri təsdiq edir. Lakin geologiya alimləri insanın yer üzündəki ömürünün milyonlarla ildən çox olduğunu söyləyirlər. Onlar beş yüz/üz il əvvəlinə aid olduğunu söylədikləri insan qalıqları, insan cəsədləri və qalıqlar tapmışlar. Bu onların fikiridir. Lakin qalıqları olan köhnə millətlər ilə bu nəsilin ataları arasında kəsilməz bir əlaqənin olduğuna dair insanı təmin edici və inandırıcı dəlillər göstərə bilmirlər. Çünki, insan növü yer üzündə meydana çıxmış, çoxalmış, yaşamış, sonra topdan yox olmuş, sonra təkrar ortaya çıxıb arxasından yox olmuş və bu müddət bir neçə dövr təkrarlanmış və bizim nəsilimiz bu dövrlərin sonuncusu olmuş ola bilər.

Qurani Kərim, insan növünün ortaya çıxışının bizim bu dövrümüzləmi məhdud olduğu, yoxsa bizim sonuncusunu meydana gətirdiyimiz başqa dövrlərin yaşanıb yaşanmadığı xüsusuna dəqiq bir şərh gətirmir. Hərçənd aşağıdakı ayədən insanlığın indikindən əvvəl başqa bir dövr keçirdiyi istiqamətində bir təəssürat əldə edilə bilər. Uca Allah belə buyurur: "Hanı Rəbbin, mələklərə 'mən yer üzündə bir xəlifə yara-tacağım' demişdi. Mələklər 'Ya Rəbbi, sən yer üzündə qarışıqlıq çıxaracaq, qan tökəcək birinimi yaradacaqsan..." (Bəqərə, 30) Bu ayənin təfsiri əsnasında bu nöqtəyə işarə edilmişdi.

Bəli; Əhli Beyt İmamlarından gələn bəzi rəvayətlərdə, insanlığın indiki dövründən əvvəl başqa dövrlər keçirdiyini isbat edən sözlər vardır. Ayələrin hədislər işığında araşdırılması hissəsində, bu xüsusa toxunacağıq.

indiki qurşaq, Hz. adəm və bərabər/yoldaşı

Belə deyilmişdir: Bilindiyi kimi, insanlar dəri rəngi baxımından dörd ana qrupa ayrılarlar. Asiyadakı və Avropadakı ılıman iqlimli bölgələrin insanları ağ, cənub Afrika bölgəsinin insanları qara, Çində və Yaponiyada yaşayan insanların rəngləri sarı və Amerikada yaşayan Hindilərin dəri rəngi qırmızıdır. Bu dəri rəngində görülən fərqlilik, hər rəngi daşıyan insan nəsilinin o biri rəngi daşıyan insan nəsilindən fərqli bir qaynağa söykən/dözməsini tələb edir. Çünki dəri rəngi fərqliliyi bərabərində qan quruluşu fərqliyini daşıyar. Buna görə bütün insan fərdlərinin qaynağını, dörd rəng üçün dörd qaynaq hesabı ilə dörd kişi və bərabər/yoldaşdan aşağıya salmaq mümkün deyil. [Demək ki indiki qurşaq, Hz. Adəm və bərabər/yoldaşı olmaq üzrə iki adama dayandırılamaz.]

Bu görüş belə bir dəlillə müdafiə oluna bilər: Bilindiyi kimi Amerikan qitəsi kəşf edildiyində boş deyildi, orada insanlar yaşayırdılar. Bu insanlar şərq yarım kürəsində yaşayan insanlardan qopuq idi. Aralarında elə böyük bir uzaqlıq vardı ki, bu uzaqlığa baxmayaraq bu iki insan nəsilinin eyni ana-atadan gəlmədə birləşmələri ehtimalı yoxdur.

Lakin görüldüyü kimi bu iki dəlilin hər ikisi də şikəstdir. Əvvəl, dəri rəngi fərqliliyi ilə qan quruluşu fərqliliyi meydana gələcəyi iddiasını ələ alaq. Günümüzün bioloji araşdırmaları canlı növlərində təkamülün etibarlı olduğu fərziyyəsinə söykən/dözər. Bu fərziyyədən hərəkət edilsə, qan quruluşu və bunun gətirdiyi dəri rəngi fərqliliyinin bu növdə təkamül meydana gəlmiş olmasına söykənilməməsinə necə güvənilə bilər? Halbuki biologiya alimləri at, qoyun, fil kimi çox sayda canlıda təkamüllər olduğunu qəti bir dillə irəli sürmüşlər. Araşdırmalar və çox sayda geoloji qalıqlar üzərində edilən araşdırmalar bu təkamül gerçəyini ortaya qoyur. Üstəlik indiki vaxtda elm adamları bu fərqliliyi o qədər əhəmiyyətli görmürlər. [18]

İnsanların okeanlar kənarında ol/tapılmalarına gəlincə, təbiət alimlərinin söylədiklərinə görə insanın yer üzündəki ömürü milyonlarla ili eşqindir. Halbuki tarixin qeyd etdiyi insan ömürü altı min ili keçməz. Belə olunca tarixdən əvvəl Amerika qitəsini digər qitələrdən qoparan bəzi geoloji hadisələr meydana gəlmiş ola bilməzmi? Onsuz da/zatən bir çox geoloji qalıqlar əsrlərin keçməsi ilə yer/yeyər səthində əhəmiyyətli dəyişmələrin meydana gəldiyini göstərir. Məsələn dənizlər qaralayara, dağlar düzənliklərə çevrildiyi kimi bunların tərsləri də olmuşdur. Bunlardan daha əhəmiyyətli olaraq yer kürəsinin iki qütbü ilə coğrafi sahələrdə dəyişmələr görülmüşdür. Geologiya, astronomiya və coğrafiya alimləri bu dəyişmələri açıqlayırlar. Bu vəziyyətdə bu müdafiə etməyi edənlərin bu deyilənləri ehtimal xarici görməkdən başqa heç bir dayaqları qalmır. Buna yaxşıca diqqət yetirilməlidir.

Qurana gəlincə, nass [yəni şərhə ehtimalı olmayan] deyiləcək dərəcədə olan zahiri mənasından aydın olduğuna görə, indi görülən insan nəsili bir qadın ilə bir kişiyə çatıb söykən/dözər. Bu cüt bütün insan fərdlərinin ana-atasıdır. Atanı uca Allah Quranda Adəm deyə adlandırmışdır. Amma bərabər/yoldaşının Quranda adı keçmir. Lakin əldəki Tövratda olduğu kimi, rəvayətlər onu Həvva adı ilə xatırlayırlar. Uca Allah belə buyurur: "...Allah insanı başlanğıcda palçıqdan yaratdı. Sonra onun soyunu xeyli bir mayedən var etdi." (Səcdə, 8) "Allah qatında İsanın nümunəs(n)i Adəmin nümunəs(n)i kimidir. O onu torpaqdan yaratdı, sonra 'ol' dedi, o da oldu." (Al/götürü İmran, 59) "Hanı Rəbbin mələklərə 'mən yer üzündə bir xəlifə yaradacağam' dedi. Mələklər 'Ya Rəbbi, sən yer üzündə qarışıqlıq çıxaracaq, qan tökəcək birinimi yaradacaqsan? Halbuki biz səni tərifləyərək təsbeh və takdis edirik' dedilər. Allah mələklərə 'Mən sizin bilmədiklərinizi bilərəm' dedi. Allah, Adəmə bütün adları öyrətdi..." (Bəqərə, 30-31) "Hanı Rəbbin mələklərə 'Mən palçıqdan bir insan yaradacağam. Ona forma verib özünə ruhumdan bir nəfəs üflədiyimdə onun üçün səcdəyə bağlanın' dedi..." (Sad, 71-72)

Görüldüyü kimi bu ayələr, uca Allahın qanunu, bu insan nəsilinin davam etməsi üçün spermanı səbəb etdiyinə amma onun ilk ortaya çıxışının torpaqdan yaradılması formasında reallaşdığına şahidlik edir. Ayrıca bu ayələrə görə Hz. Adəm torpaqdan yaradıldı və insanlar onun övladlarıdır. Ayələrin açıq mənalarına görə insan nəsilinin Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşına söykən/dözdüyü şübhəsizdir. Amma bu gerçək, şərhə və şərhə bağlı deyil.

Bəzən belə deyilir: Xilqət və səcdə ayələrində sözü keçən Adəmdən məqsəd bir şəxs olaraq Adəm deyil, növün simvolu olaraq Adəmdir. Mütləq insan, yaradılışının torpağa söykən/dözməsi, artıma və doğurma müddətini reallaşdırması baxımından Adəm olaraq adlandırılmış kimidir. Bu vəziyyət, uca Allahın bu sözündən də aydın ola bilər: "Biz sizi yaratdıq. Sonra sizə şəkil verdik. Sonra da mələklərə 'Adəmə səcdə edin/əldə et' dedik." (Ə'RAF, 11) Bu ayə, mələklərə, Allah tərəfindən yaradılaraq, forma verilərək hazırlanan varlığa səcdə etmələri əmr edildiyinə istiqamətli bir işarə sayıla bilər. Ayədə izah edildiyinə görə bu varlıq müəyyən bir insan, bir şəxs deyil, bütün insan fərdləridir. Çünki "Sizi yaratdıq, sonra formalandırdıq" buyurulur. Aşağıdakı ayə də belədir: "Allah, ey İblis, iki əlimlə yaratdığıma səcdə etməkdən səni saxlayan nədir?... İblis, 'mən ondan üstünüm, məni atəşdən, onu isə palçıqdan yaratdın' dedi... İblis 'sənin izzət və şərəfinə and içərəm ki, onların bütününü yoldan çıxaracağam. Tək onlardan ixlaslı qılınan qulların xaric." (Sad, 83) Görülür ki, Adəmdən ilk başda tək olaraq danışılmışkən sonra bu ifadə çoxluğa çevrildi.

Bu iddia, nəql etdiyimiz ayələrin zahiri mənalarına tərs olmasına əlavə olaraq bu ayənin zahir mənas(n)ı ilə də rədd edilir. Uca Allah, Adəm ilə əlaqədar hekayəni, mələklərin səcdə etməsini və İblisin səcdə etməyi rədd etməsini izah etdikdən sonra belə buyurur: "Ey Adəmoğulları, şeytan ana-atanızı ayıb yerlərini özlərinə göstərmək üçün paltarlarını soyaraq cənnətdən çıxardığı kimi sizləri də aldatmasın." (Ə'RAF, 27) Ayədə Hz. Adəmdən şəxs olaraq danışıldığının açıq olduğu barəsində heç şübhə edilməməlidir.

Bu ayə də bu xüsusiyyətdədir: "Hanı biz mələklərə 'Adəmə səcdə edin/əldə et' dedik. Hamısı səcdə etdi. Tək İblis əmrimizə qarşı gəldi və 'mən palçıqdan yaratdığın bir varlığa heç səcdə edərəmmi?' dedi. İblis dedi ki, 'Məndən üstün tutduğun bu varlığı görürsənmü? Əgər mənə qiyamət gününə qədər möhlət versən onun soyunu, çox az bir hissəs(n)i xaricində, ovucumun içinə al/götürüb məhv edərəm." (İsra, 63) İndi araşdırma mövzumuz olan bu ayə də eyni xüsusiyyətdədir: "Ey insanlar, Rəbbinizdən qorxub isəyinin ki O, sizi tək bir nəfsdən yaratdı, ondan bərabər/yoldaşını da yaratdı və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı. Onun xatirinə bir-birinizdən bir şey istədiyiniz Allahdan və qohumların haqqlarını tapdalamaqdan çəkinin. Allah, şübhəsiz sizin üzərinizdə müşahidə edicidir." Ayəs(n)i şərhlərkən bu xüsusu açıqlamışdıq.

Görüldüyü kimi bu ayələr insana bir mənada Adəm və başqa bir mənada da Adəmin uşaqları deməkdən uzaq olduqları kimi yaradılmağı bir baxımdan torpağa və başqa bir baxımdan da spermaya nisbət etməkdən də uzaqdırlar. Xüsusilə bu ayədə bu gerçək açıqdır: "Allah qatında İsanın nümunəs(n)i, Adəmin nümunəs(n)i kimidir. Allah onu torpaqdan yaratdı, sonra 'ol' dedi, o da oldu..." (Al/götürü İmran, 59) Əks halda bu ayənin Hz. İsanın yaradılışının, normal tətbiq ilə ziddiyyət təşkil edən bir istisna olduğuna dəlil göstərilməsi yerində olmaz. "Adəm türsel bir simvoldur" demək təfritdir. Bu təfritin qarşılığı olan ifrat isə, "Tək Adəmdən daha çox Adəm yaradıldı." demənin küfr olduğunu söyləməkdir ki, bu fikiri Sünni alimlərdən Zeynularab irəli sürmüşdür.

insanın müstəqil bir növ

olması, təkamül yoluyla ayrı növdən

meydana gəlməməsi üzərinə

Yuxarıda oxuduğumuz ayələr, bu mövzuya kifayət dərəcədə cavab verməkdədir. Çünki bu ayələr sperma vasitəçiliyi ilə törəmiş mövcud insan nəsilinin Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşına söykən/dözdüyünü, Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşının isə torpaqdan yaradıldıqlarını açıqlayır. Buna görə insanlıq Hz. Adəm və bərabər/yoldaşına söykən/dözərkən onların söykən/dözdükləri bir bənzərləri və ya həmcinsləri yoxdur. Onlar orijinal olaraq var edilmişlər. İnsan yaranmasına bağlı araşdırma edənlər arasında indi bu görüş məşhurdur: İlk insan təkamül yolu ilə insan olmuş bir fərddir. Bu fərziyyə hər kəs tərəfindən qəbul edilmiş son söz olmamaqla və elm adamlarının əlaqədar kitablarda bu nəzəriyyəyə bir çox istiqaməti ilə etiraz etmiş olmalarına baxmayaraq fərziyyənin əslini meydana gətirən "insan, təkamül yolu ilə insan olmuş bir heyvandır." nəzəriyyəsi, araşdırmaçıların qəbul etdikləri və insan yaranmasına bağlı araşdırmaların hərəkət nöqtəsi sayılan bir görüşdür.

Bu araşdırmaçılar fərziyyələrini belə açıqlayırlar: Planetlərdən biri olan yer kürəsi, günəşdən qopmuş bir parçadır. Əvvəllər davamlı alov saçan və əriyən bir kütlə ikən zamanla xarici faktorların təsiri ilə soyumağa üz tutdu. O sıralar bol yağışlar al/götürür, üzərində sellər axır, səthində dənizlər, okeanlar meydana gəlirdi. Sonra üzərində bəzi su və torpaq qaynaqlı bileşimler meydana gəldi. Bu bileşimlerden su bitkiləri meydana gəldi. Bu bitkilərin təkamül etmələri və həyat qırıntıları ehtiva etmələri yolu ilə əvvəl balıqlar və digər suda yaşayan heyvanlar, arxasından həm suda həm quruda yaşayan uçan balıqlar, onların arxasından quruda yaşayan heyvanlar, sonra da insan meydana gəldi. Bütün bunlar torpaq bileşiminin keçirdiyi təkamüllə meydana gəldi. Hər mərhələdəki bileşimin təkamülü öz formas(n)ı içində bir sonrakı mərhələyə çevrildi. Beləcə bitkidən suda yaşayan heyvana, ondan həm suda həm quruda yaşayan heyvana, ondan quruda yaşayan heyvana, sonra da insana keçildi. Təkamül müddəti bu sıranı izlədi. Bu xüsusa yaxşıca diqqət yetirilməlidir.

Bütün bunların dəlili bu varlıqların strukturlarında görülən nizamlı kamal, sadədən mükəmmələ doğru mərhələli olaraq seyr edən nizamlı inkişaf etimə ilə bəzi detallarda təcrübələr yolu ilə müşahidə edilən təkamüldür. Bu nəzəriyyənin ortaya atılmasının səbəbi, söz mövzusu növlərdə meydana çıxan xüsusiyyətləri və təsirləri səbəbləndirmək, açıqlamaqdır. Amma xüsusilə bu faraya-ziyeyi isbat edən və onun xaricindəki fikirləri rədd edən dəlillər göstərilə bilməmişdir. Üstəlik bu növləri bir-birindən fərqli, aralarında təkamül əlaqəsi olmayan varlıqlar olaraq qəbul etmək və təkamülün bu varlıqların özlərində deyil, vəziyyətlərində etibarlı olduğunu düşünmək də mümkündür. Onsuz da/zatən təcrübələrə mövzu olan da söz mövzusu növlərin müxtəlif vəziyyətləridir. Necə ki bu növlərin heç bir fərdinin başqa bir növün fərdinə çevril-tüğünü, Məsələn bir meymunun insan olduğunu göstərən heç bir təcrübə, heç bir yaşanmış təcrübə yoxdur. Yalnız bu növlərin bəzilərində xüsusiyyətləri, gərəkləri və arazları sahəsində təkamül olduğunu sübut edən təcrübələr vardır.

Bu araşdırmağı dərinləşdirmək üçün başqa bir fürsətə ehtiyac vardır. Buradakı məqsədimiz, araşdırmaçıların bəzi əlaqədar məsələləri açıqlaya bilmək üçün bu fərziyyəni ortaya atdıqlarına və bunu qəti bir dəlilə bağlaya bilmədiklərinə işarə etməkdir. Buna görə insanın digər növlərdən müstəqil və ayrı bir növ olduğu yolundakı Quranın işarə etdiyi gerçək heç bir elmi tapıntı ilə qarşıdurmalı deyil.

İKİNCİ QURŞAQ İNSANIN TÖRƏMƏSİ

İnsanın ilk qurşağı olan Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşı evlənmə yolu ilə insan törəməsini başladaraq oğullar və qızlar (kişi və bacılar) dünyaya gətirdilər. Bu qardaşlar aralarında evlənərəkmi, yoxsa başqa bir göndərmi törədilər? "Və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı." ifadəsinin zahiri mənas(n)ı yuxarıda edilən şərhində görüldüyü üzrə mövcud insan nəsilinin Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşına söykən/dözdüyünü, bu mövzuda bu cütə kişi və ya dişi heç bir varlığın qatqısı olmadığını ifadə etməkdədir. Qurani Kərim törəyib yer üzünə dağılma hərəkətində bu cütdən başqasının rol aldığına toxunmur. Əgər bu müddətdə bu cütdən başqa bir canlının qatqısı olsaydı, Qurani Kərim "İkisindən və başqalarından törədib-yaydı." deyər və ya vəziyyətə uyğun düşəcək başqa bir ifadə istifadə edərdi. İnsan törəməsinin başlanğıcını yalnız Hz. Adəmə və bərabər/yoldaşına hasretmenin, onların oğulları ilə qızları arasında evliliklərin meydana gəlməsini tələb etdiyi bilinən bir gerçəkdir.

Qardaşların bir-birləri ilə evlənmələrinə bağlı İslamda mövcud olan və bizə gələn məlumatlara görə köhnə şəriətlərdə də mövcud olan qadağan hökmə gəlincə, bu hökm məsləhət və zərərə bağlı bir teşrii hökmdür, yoxsa dəyişməsi mümkün olmayan bir yaratma hökm deyil. Bu mövzuda düzümünlər uca Allahın əlindədir. O istədiyini edər və dilədiyi hökmü verər. Zərurət gərəyi ilə bir gün bu tətbiqi sərbəst elan edərkən başqa bir gün ehtiyac qalmadığı və cəmiyyətdə fahişəliyin yayılmasına gətirib çıxardığı səbəbi ilə onu qadağan edə bilər.

Bəziləri bu tətbiqin insan fitrəti ilə və Allahın peyğəmbərlərinə çatdırdığı fitri dinin hökmləri ilə uyğun gəlməyəcəyini irəli sürürlər. Uca Allah, insanlar üçün ortaya qoyduğu dinin fitrətə uyğunluğunu belə izah edir: "Ey Məhəmməd, Allahı bir bilici olaraq yüzünü düz dinə çevir. Allahın yaratma qanununa uyğun olaraq dinə dön ki, O insanları ona görə yaratdı. Allahın yaratması dəyişdirilə bilməz. İşdə doğru din budur." (Rum, 30) Söz mövzusu tətbiqin fitrətə zidd olduğu yolundakı görüş dayaqsız və etibarsızdır. Çünki insan fitrəti bu tətbiqi yəni qardaşların bir-birləri ilə cinsi əlaqə yaratmaları tətbiqini sırf iyrəndirici tapdığı üçün rədd edib yerinə başqa növ bir tətbiq təklif etmir. Fitrətin onu rədd etməsi, onu nifrətlə qarşılamasının əsl səbəbi bu tətbiq üzündən cəmiyyətdə fahişəliyin və əxlaqsızlığın yayılması, iffət instinktinin təsirini itirib ortadan qalxmasıdır. Hamı/həmişə bilirik ki, bu cür cinsi əlaqəyə günümüz cəmiyyətlərində ah-laksızlık və fahişəlik düşkünlüyü damğası vurmaq uyğundur. Amma uca Allahın yaratma qanununun gərəyi olaraq yalnız kişi və bacıların var olduğu və uca Allahın bunların çoxalıb yer üzünə dağılmalarını dilədiyi o günün cəmiyyətinə belə bir damğa vurmaq uyğun deyil.

İnsan fitrətinin söz mövzusu tətbiqi içgüdüsel bir diksinmə ilə rədd etmədiyinin dəlili budur: Bu tətbiq tarixin izah etdiyinə görə əsrlər tərəfindən Atəşpərəstlər arasında etibarlı olmuş, izah edildiyinə görə Rusiyada qanuni bir hal al/götürmüş və qərbdə qanuni evlilik xarici və qanuna söykənən olmayan bir əlaqə formas(n)ı olaraq gündən günə yayılmağa başlamışdır. [19]