Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Evlənmə çağına gələnə qədər yetimləri təcrübənin. O halda əgər onlarda bir yetkinluq görsəniz, mallarını özlərinə verin." Ayənin əsl mətnindəki "ibtelu" sözünün məsdəri olan "ibtila" imtahan mənasını verər. "Beleğun nikah=evlenmeye çatmaq"dan məqsəd, evlənmə çağına gəlməkdir. Bu səbəbdən bu deyim ağılı bir məcazdır. Ayədəki "anestum" hərəkətinin məsdəri olan "inas" görmək deməkdir. Bu sözdə ülfət mənas(n)ı da vardır. Çünki ülfətin törədiyi əsl kök, "üns" sözüdür. Ayənin orijinalında keçən "ruşd" sözü, həyatın məqsədlərini tapmaq deməkdir və "ğayy=sapma" sözünün əleyhdarıdır. "Fedfeu ileyhim emvalehum=onların mallarını rədd edin" ifadəsi, yetimə malını verib onu əlinə təslim etmək mənasını [yəni "itələyə" mənasını] verən bir kinayədir. Sanki vəli, malı yetimə verib onu özündən uzaqlaşdırır. Bu ifadə çox istifadə edilməsiylə birlikdə gözəl bir kinayə ehtiva etməkdədir.

"Evlənmə çağına gələnə qədər" ifadəsi "təcrübənin" əmri ilə əlaqəlidir. Bu cümlə, imtahanın davamlılığına bağlı bir cür işarəs(n)i ehtiva edər. Yəni yetimin vəlisi, yaxşını pisi bir-birindən ayırt edib sınanmağa əlverişli hala gəlməsindən etibarən sınağa başlayacaq və bu sınağı evlənmə dövrünə girib kişilik çağına çatana qədər davam etdirəcək. Bu hökmün təbiəti, belə davranmağı tələb edir. Çünki yetkinluğu görə bilmək, uşağı bir və ya iki hadisədə sınamaqla əldə edilməz. Bunun üçün sınağı təkrarlayıb yetkinləşməyə bağlı müşahidəs(n)i tutmaq lazımdır. Bu da təbiətiylə uşağın əvvəl şikayət yəni yaxşıyla pisi bir-birindən ayırt etmə çağına, sonra evlənmə dövrünə çatmasına qədər sürəcək uzun bir müşahidə et olar.

"O halda, əgər onlarda bir yetkinluq görsəniz..." ifadəsi "yetimləri təcrübənin" ifadəsinin davamı və detalıdır. Ayənin mənas(n)ı budur: Yetimləri təcrübənin. Əgər onların yetkinləşdiklərini görsəniz, mallarını onlara verin. Bu söz bunu bildirir: Evlilik çağına girmək, yetimin malını əlinə verməyi, onun malı üzərində qənaətdə müstəqil olmasını tələb edir. [Yəni müstəqil olmasında tam niyə/səbəb deyil.] Lakin yetkinluq, bu qənaət səlahiyyətinin etibarlılıq qazanmasının şərtidir.

İslam, insanın buluq çağına çatmasına istiqamətli qiymətləndirməyi iki qisimə ayırar. İbadətlərdə, həddlərin tətbiq olunmasında və diyetlərdə yalnız evlənmə yaşı olan şəri buluq yaşı ilə kifayətlənərkən maliyyə qənaətlərin etibarlılığında və təsdiqlərdə fiqh kitablarında detalları verildiyi üzrə evlənmə yaşına girmənin yanında yetkinləşmə şərtini axtarar. Bu da İslamın qanun qoyma sırasındakı incəlikli rəftarlarındandır. Çünki maliyyə qənaət kimi mövzularda yetkinluğu göz ardı etmək, Məsələn yetimlər kimi seqmentlərdə ictimai həyat nizamında pozuqluğa gətirib çıxarar. Yetkinləşməmiş yetimlərin qənaətlərini və etiraflarını etibarlı saymaq, onların əxlaqsız fərdlər tərəfindən aldadılmalarını, ən sadə yoldan bütün dolanışıq imkanlarının əllərindən alınmasını; saxta sözlərlə, yalançı vədlərlə və yanıldıcı əməliyyatlarla aldadılmalarını özü ilə gətirər. Ona görə bu cür mövzularda yetkinluq şərtini axtarmaq qaçınılmazdır. Amma ibadətlər kimi mövzularda bu şərti axtarışın gərəksizliyi açıqdır. Həddlərin və diyetlərin tətbiq olunmasında da vəziyyət eynidir. Çünki bu cür günahların və cinayətlər/günahların pisliyini inkar etmək və bunlardan qaçınmaq lazım olduğunu qavramaq üçün yetkinləşmiş olmaq lazım deyil. İnsan bunları yetkinləşmədən əvvəl də fərq edə bilər. Buna görə bu mövzularda insanın vəziyyətində yetkinləşmə əvvəlində və sonrasında fərqlilik olmaz.