Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

14- Kim də, Allaha və Rəsuluna qarşı gəlir və ONun sərhədlərini aşsa, Allah onu davamlı qalacağı atəşə soxar və onun üçün alçaldıcı bir əzab vardır.

ayələrin Şərhi

"Allah, sizə övladlarınız haqqında (bunu) tövsiyə edər: Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." Ayənin orijinalında keçən "yusikum" hərəkətinin məsdəri olan "isa" sözü və eyni şəkildə "tövsiyə" sözü, öyüddə ol/tapılmaq və əmr etmək mənasını verər. Ragıp əl-İsfa-hani, Tədris planı-ul Quran adlı əsərində belə deyər: "Vəsiyyət; bir işin edilməsini öyüd formasında digərindən istəməkdir."

Ayədə "ebna=oğullar" yerinə "evlad=evlatlar" deyilməsi, kişi və qız uşaqlar üçün təyin olunan bir və iki payın vasitəsisiz olaraq ölüdən doğan uşaqlara aid olduğuna dəlalət edər. İnsanın nəvələri və nə qədər aşağıya enilsə enilsən onlardan olan uşaqları, onları ölüyə bağlayan kimsənin hökmündədirlər. Bu səbəbdən, mirasda prioriteti olan təbəqə ol/tapılmadığı vəziyyətdə, insanın oğlanından olan qız nəvəs(n)i mirasdan iki pay; qız uşağından olan kişi nəvəs(n)i isə, bir pay alar. Necə ki, ölənin kişi və bacılarının uşaqları, ölüylə bunların arasında bağ quran kimsənin hökmünü daşıyarlar. [Birinci dərəcədən miras sahələr və yenə ikinci dərəcədən miras alan/sahə baba, nənə, qız və qardaş həyatda olmazsa, sıra qardaşların uşaqlarına gəlir. Qardaşın uşaqları qız olsalar belə, mirasdan onlara iki pay, bacının uşaqları kişi olsalar belə, onlara bir pay verilər.] Qısacası, "övlad" sözündə belə bir incəlik yatar. Ancaq "ibn=oğul" sözündə, vasitəs(n)i ol/tapılmaması şərti axtarılmaz. Necə ki belə bir fərq və incəlik, "eb" və "valid" sözləri arasında da vardır. "Valid" sözü, insanın vasitəsisiz olan gerçək atasına deyilir, "eb" sözü isə, həm vasitəsisiz olan atasına, həm də onun vasitəsilə insanın atası sayılan babasına deyilir.

Bu ayənin son hissəsində iştirak edən "Atalarınız və oğullarınızdan hansının fayda baxımından sizə daha yaxın olduğunu bilməzsiniz." ifadəsində, "övladlar" yerinə ümumi ifadəli "oğullar" sözünün istifadə edilməsi isə, irəlidə açıqlanacağı üzrə bu seçimi tələb edici xüsusi bir maraq/əlaqədən ötəridir.

Hökmü, "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." şəklində bir ifadəylə açıqlamaqda, qadınları mirasdan saxlamaqla əlaqədar olaraq tətbiqdə olan cahiliyyə ənənəsinin etibarsız qılınışına işarə vardır. Sanki ayədə qızın miras al/götürməsi, sabit və bilinən bir gerçək olaraq tanıdılmış və kişinin də qız kimi ancaq iki misli qədər miras ala biləcəyi vurğulanmışdır və ya mirasla əlaqədar hökm qoymada qızın miras alışı təməl qılınmış və kişinin miras alışı bu təməl üzərinə qurulu/təşkilatı və ona nisbətlə təyin oluna biləcək bir xüsus olaraq ələ alınmışdır. Əks halda, "Qızın payı, kişinin payının yarısı qədərdir" deyilməsi lazım idi ki bu vəziyyətdə söz mövzusu nöqtəni ifadə etməz və ayənin axışı bununla uyğunlaşmazdı. Bu nöqtəyə bəzi alimlər toxunmuşlar və mənə görə yerində bir qiymətləndirmədiyər. Bu qiymətləndirmə bu xüsusla gücləndirilə bilər ki ayə dəqiq olaraq yalnız qadınların miras haqqlarına toxunmuşdur. Bir sonrakı və surənin sonunda iştirak edən ayədə kişilərin mirasla əlaqədar paylarının bir hissəsinə dəqiq olaraq toxunulmuşsa da bu, qadınların kişilərlə birlikdəki miras haqqlarını şərh vəziyyətində olduğundan qaynaqlanar.

Qısacası, "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." cümləsi, "Allah, sizə övladlarınız haqqında (bunu) tövsiyə edər." ifadəsinin şərhi mövqesindədir. "ez-Zeker=erkek" və "el-unseyeyn=iki qız" sözlərinin başındakı "əl" takısı, cinsi təyin etmək üçün istifadə edilmiş və mirasla əlaqədar paylar barəsində kişi cinsinin iki qadına bərabər olduğunu bildirər. Bu, varislər içərisində həm kişi cinsinin, həm də qadın cinsinin mövcud olduğunu göstərər ki bu vəziyyətdə, kişiyə qadının iki misli qədər pay verilər. Ayədə bu xüsusun "Kişinin payı, qızın iki payı qədərdir." və ya "Kişinin payı, qızın payının iki misli qədərdir." kimi bir ifadəylə açıqlanmaması, ölünün varisi yalnız iki qız olduğu vəziyyətdə veriləcək payın nə qədər olduğuna dəlalət etməsi üçündür. İrəlidə açıqlanacağı üzrə, burada söz mövzusu vəziyyəti açıqlayacaq köklü izahat tərzi seçilmişdir. Hər vəziyyətdə, varislər içərisində həm kişi, həm də qız olsa, ədədləri hara çatsa varsan/getsin, hər kişiyə iki pay, hər qıza da bir pay verilər.

"Uşaqlar ikidən çox qız olsalar, ölünün arxada qoyduğunun üçdə ikisi onlarındır." Bu ifadənin "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." ifadəsindən sonra iştirak etməsi, bunun təqdiri bir cümləyə ətf edildiyini göstərər. Sanki, cümlənin əsli belədir: "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir. Bu, kişi və qız övladların mövcud olduğu vəziyyətdədir. Uşaqlar ikidən çox qız olsalar..." Bu (özünə ətf edilən cümlənin hazfedilmiş olması), məşhur bir ifadə tərzidir. Bu ayələr də bunun bir nümunələridir: "Həcci və Ümrəni Allah üçün tamamlayın. Əgər alıkonursanız, artıq sizə asan gələn qurbanı göndərin. (Bəqərə, 196) "...Saylı günlər. Artıq sizdən kim xəstə ya da səfərdə olsa, tuta bilmədiyi günlər sayın tərəfindən başqa günlərdə məbləğ." (Bəqərə, 184) [Bu iki ayədə, "Əgər alıkonursanız..." və "Artıq sizdən kim xəstə ya da səfərdə olsa..." cümlələri hazfedilmiş təqdiri bir cümləyə matufturlar.]

Ayənin orijinalında keçən "kunne=olurlarsa" hərəkətindəki əvəzlik, əvvəlki cümlədə keçən "övladlar" sözünə dönükdür. Övlada dönük əvəzliyin müennes yəni dişil əvəzliyi olması, zəif məlumatına görə xəbər mövqeyində olan "nisaen=kızlar" sözünün dişil olması üçündür. Ayədə keçən "tereke=geriye buraxdığı" hərəkətindəki əvəzlik isə, ifadənin axışından aydın olan "meyyit=ölü" sözünə dönükdür.

"Əgər tək bir qız olsa, yarısı onundur." Ayənin orijinalında keçən "kanet=olursa" hərəkətindəki əvəzlik, ifadənin axışından aydın olan "veled=çocuk" sözünə dönükdür. Hərəkətin müennes yəni dişil şəkildə istifadə edilməsi, zəif məlumatına görə hərəkətin xəbəri olan "vahideten= bir qız" sözünün dişil olması etibarıyladır. Ayədə keçən yarıdan məqsəd, ölünün arxada qoyduğunun yarısıdır; bu səbəbdən "en-nısf=yarı" sözünün başına tamlayanın yerinə "əl" takısı, gətirilmişdir.

Ayədə iki qızın mirasdakı payından danışılmamışdır. Çünki, onlarla əlaqədar hökm, "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." ifadəsindən aydın olur. Ayədən ölünün uşaqları bir qız və bir kişi olduğunda, qıza mirasın üçdə biri, kişiyə isə üçdə ikisi veriləcəyi xüsusu aydın olur ki bu, iki qızın payına bərabərdir. Bu səbəbdən bu, iki qıza veriləcək miqdarın mirasın üçdə ikisi olduğu deməkdir. Bu qədəri üstü bağlı olaraq ayədən aydın olur, ancaq ayə yalnız bunu ifadə edir və bunun xaricində bir məna nəzərdə tutula bilməz deyilə bilməz. Çünki bu ifadə, ardından, "Əgər iki qız olsalar, yarısı və ya hamısı onlarındır." şəklində bir ifadənin iştirak etməsiylə ziddiyyət təşkil etməz. Ancaq, ayədə iki qızla əlaqədar hökmün iştirak etməməsi və "Uşaqlar ikidən çox olsalar..." şəklində dəqiq bir ifadəyə yer verilməsi, etdiyimiz çıxarsamağı gücləndirər. İkidən çox uşaqlarla əlaqədar hökmə yer verilməsi, iki qızla əlaqədar hökmün qəsdli olaraq açıqlanmamasına istiqamətli bir işarə ehtiva edər.

Ayrıca, Peyğəmbərimiz (s. a. a) öz dövründə iki qızla əlaqədar olaraq üçdə iki pay vermə şəklini tətbiq etmişdir; o dövrdən zamanımıza qədər, İbni Abbasdan nəql edilən qarşı çıxma xaricində İslam ümmətinin alimləri içərisində də bu üsul tətbiq oluna gəlmişdir.

Etdiyimiz şərh, ayədə iki qızın mirasdakı paylarının açıqlanmamasıyla əlaqədar olaraq edilən şərhlərin ən uyğunudur. Kuleyni (r.ə) əl-Kafi adlı əsərində belə deyər: "Uca Allah, "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." buyruğuyla iki qızın miras payını üçdə iki olaraq təyin etmişdir. Belə ki: İnsan özündən bir qızla bir oğlanı buraxmış olsa, kişiyə iki qızın payı qədər yəni malın üçdə ikisi verilər. Bu səbəbdən iki qıza verilən pay, malın üçdə ikisidir." əl-Kafi adlı əsərdən alınan götürmə burada sona çatdı.

Bunun bir bənzəri də təfsirçi Əbu Müslimdən nəql edilmişdir. O belə demişdir: "İki qızın payı ilə əlaqədar hökm, "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." ifadəsindən aydın olur. Belə ki: Varislər bir kişilə bir qız olduqları təqdirdə, kişiyə mirasın üçdə ikisi verilər. Bu, malın üçdə ikisinin, iki qızın payı olduğu demək mənasını verər." Bu götürmə də burada sona çatdı.

Bu iki şəxsdən nəql edilən görüş doğru olmaqla birlikdə, etdikləri şərh qeyri-kafidir, etdiyimiz şərhi də bunlara əlavə etmək lazımdır. Bu, üzərində düşünülməsi lazım olan bir xüsusdur.

Ayələ əlaqədar olaraq, bəzi əsassız və zəif görüşlər irəli sürülmüşdür. Bəziləri "Uşaqlar ikidən çox qız olsalar..." ifadəsində "ikidən çox" ifadəsindən iki və yuxarısı nəzərdə tutulduğunu və ifadənin həm iki, həm də ikidən çox qızla əlaqədar hökmü ehtiva etdiyini söyləmişlər.

Bəziləri də iki qızla əlaqədar hökmün bu surənin sonunda iki bacının üçdə iki pay almasıyla əlaqədar açıqlanan hökmdən yola çıxılaraq aydın olacağı fikirini müdafiə etmişlər. Bunların bənzəri başqa fikirləri də mənimsəyənlər olmuşdur. Ancaq Allahın kəlamı beləsi qiymətləndirmələrin hamısından uca və münəzzəhdir.