Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Lakin küfrləri (gerçəyi qəbul etməmələri) səbəbiylə Allah onlara lənət etmişdir. Artıq çox az bir qisimi xaric, inanmazlar." Bu ifadə Yəhudilərin "eşitdik, itaət etdik." deyə biləcəklərinə dönük həmsöhbətlərin ümidini qırmaq məqsədi daşıyır. Çünki bu söz, iman etmə mənas(n)ı daşıyar və onlar lənətlənmiş kəslərdir; iman etməyə müvəffəq ola bilməzlər. Buna görə onlardan danışılarkən, "Lev ennehum kalu=eğer onlar... desədilər" ifadəsi kimi qeyri-mümkünlüyə işarə edən bir xahiş ifadəsi istifadə edildi.

Aydın olduğu qədəriylə ayədəki "bikufrihim=küfürleri səbəbiylə" ifadəsinin başındakı "ba" hərfi cerri, sebebiyyedir [hərəkətin səbəbini bildirməkdədir]; alət üçün deyil. Çünki kafirliyin iman ilə aradan qaldırılması mümkündür. Buna görə də kafirlik öz xüsusiyyəti ilə iman etməyi qəti olaraq maneə törədən lənəti tələb etməz. Lakin Yəhudilər kafir olduqları üçün (ki, uca Allah bu surənin sonunda onların kafirliklərinin mahiyyətlərini izah edəcək) Allah onlara elə lənət etdi ki, bu lənət nəticəs(n)i kafirlik onların ayrılmaz bir sifəti oldu. Buna görə onlar -çox az bir hissəs(n)i xaricində- iman etməzlər. Bunun üzərində yaxşıca düşünün.

"Artıq çox az bir qisimi xaric, inanmazlar." ifadəsinə gəlincə, bəzi təfsirçilər buradakı "kalilen=az" sözünün hal=durum bildirən mövqeyində olduğunu söyləmişlər. Buna görə ifadənin mənas(n)ı, "Onlar iman etməzlər, ancaq az olmaları halında iman edənləri olar." şəklindədir. Başqa bir görüşə görə bu söz ibarede ol/tapılmayan mahzuf bir adın sifətidir. Buna görə ifadənin mənas(n)ı, "Onlar iman etməzlər, ancaq az bir iman ilə iman edərlər." olar. Bu görüş özündən əvvəlkisi kimi qorxusuzdur. Lakin imanın azlıqla xarakterizə edilməsinin mevsufun özüylə deyil də onunla elin idili olan bir şeylə xarakterizə etmək növündən olduğu bu görüşə əlavə olunmalıdır. Buna görə ifadə, "Onlar yalnız inananı az olan bir iman ilə iman edərlər." mənasını verər.

Bəzi təfsir alimləri də "çox az bir qisimi" ifadəsindəki bu azlıqla, kamil imanın əleyhdarı olan az imanın nəzərdə tutulduğunu və ayənin mənasının, "Onlar yalnız hesaba alınmayacaq dərəcədəki az bir iman ilə iman edərlər. Bu imana əhəmiyyət verilməz. Çünki bu iman, sahibinin davranışlarını düzəldəcək, nəfsini təmizləyəcək və ağılını inkişaf etdirəcək bir iman deyil." şəklində olduğunu irəli sürmüşlər. Lakin bu görüş səhvdir. Çünki iman ancaq köklü olub olmamaq, tam və əskik olmaq kimi fərqli dərəcələrlə xarakterizə edilə bilər; amma çoxluğun əleyhdarı olan azlıqla nitelenemez. Xüsusilə sözlərin ən/en bəlağətlisi olan Quranda belə aşağı bir ifadənin ol/tapılması düşünülə bilməz.

Üstəlik ayədə haqqında danışılan imandan məqsəd, ya münafiqliyin əleyhdarı olan ürəyi iman və ya ümumiyyətlə İslam adı verilən görünürdeki imandır. Hansı mənada olursa olsun İslama görə imana etibar edildiyi, əhəmiyyət verildiyi şübhə edilməz bir gerçəkdir. Qurandakı ayələr açıq bir şəkildə bu gerçəyi vurğulayır. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Sizə salam verənə 'Sən Müsəlman deyilsən' deməyin." (Nisa, 94) Bu da var ki, uca Allahın, "Lakin küfrləri səbəbiylə Allah onlara lənət etmişdir." ifadəsindən etdiyi istisnada, o biri Müsəlmanlar kimi "eşitdik, itaət etdik" demək surətiylə zahirlerini qoruyaraq imanın minimum dərəcəsinin və ya zahiri İslamın minimum dərəcəsinin ol/tapılmasını kafi sayır.

Bu fikiri müdafiə edən təfsirçini yanıldan qorxu isə budur: Allahın Yəhudiləri kafirlikləri üzündən lənət etməsi, onların bir hissəsinin iman etməsi ilə təsirini itirməməli və bunun tərsi ortaya çıxmamalıdır. Buna söykən/dözərək azlığın, imanın xüsusiyyəti olduğunu, elə az bir imanın da əhəmiyyət daşımadığını fərz etmiş və ancaq beləcə, "küfrlükləri səbəbiylə Allah onlara lənət etmişdir." ifadəsinin yerində olacağını düşünmüşdür. Lakin bu təfsirçinin gözdən qaçırdığı bir gerçək var; o da budur ki: Bu cür xitabların və ehtiva etdiyi pis sifətlərin, qınamaların, danlamaların və cəzalandırmaların bütünü, cəmiyyət olma sifəti ilə cəmiyyətlərə istiqamətlidir. [Yoxsa cəmiyyətdəki fərdlərə istiqamətli heç bir yanı yoxdur.] Buna görə söz mövzusu lənətə, qəzəbə və digər ümumi cəzalandırmalara uğrayan cəmiyyət, meydana gəlmiş bir cəmiyyət olaraq Yəhudi cəmiyyətidir. Bunlar cəmiyyət olaraq iman etməzlər, xoşbəxtliyə və qurtuluşa çatmazlar. Bu, bu günə qədər belə idi və bundan sonra qiyamət gününə qədər də elə olacaq.

Ayədəki istisna (Artıq çox az bir qisimi xaric, inanmazlar) isə fərdlər ilə əlaqədardır. Bəzi fərdlərin cəmiyyət üçün qəti olan bir hökmün xaricinə çıxarılmaları, o hökmü pozmaq demək deyil. Yaxşı, bu istisnaya nə üçün ehtiyac duyuldu? Çünki fərdlər bir baxıma cəmiyyətin özü deməkdir. "Fela yu'minune=inanmazlar" ifadəsi də, fərdlərin iman etməyəcəklərini ifadə etməkdə olduğundan ötəri -hərçənd bu vurğu onların cəmiyyət olaraq iman etməyəcəkləri hasebiyledir- bu hökmün onları tək-tək ehtiva etdiyi və heç birinin bu hökmdən xilas ola bilməyəcəyi sanıla bilərdi. İşdə belə sanılmasın deyə "mütləq kalilen=pek azı xaricində" istisnasına ehtiyac duyuldu. Bu səbəbdən bu ayənin mövqes(n)i, bu ayənin mövqes(n)i kimidir: "Əgər biz 'özünüzü öldürün' yaxud 'yurdlarınızdan çıxın' deyə bunu onlara fərz etmiş olsaydıq, içlərindən çox azı müstəsna, bunu etməzdilər." (Nisa, 66)