Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Sənə açıqlaya bilmədikləri bir şeyi içlərində saxlayırlar..." Bu ayə onları "Bu işdən (zəfərdən) bizə bir şey varmı?" formasındakı sözlərindən daha ağır bir səhvən xarakterizə edir. Çünki o sözləri sual formasında bir şübhə ifadə etmə ifadəsi idi isə də, bu sözləri, yəni "Əgər bu işdən (zəfərdən) bir nəsibimiz olsaydı, burada öldürülməzdik." formasındakı sözləri, sübut etmə formasında bir seçim əks etdirir. Bundan ötəri ilk sözlərini Peyğəmbərimizə açıqladıqları halda ikinci sözlərini ondan saxlamışlar. Çünki bu ikinci sözləri küfrü İslama seçməyi ehtiva edir.

Buna görə Allah, Peyğəmbərinə onlara cavab olaraq belə deməsini əmr edir: "Də ki: 'Əgər evlərinizdə də olsaydınız, alınlarına ölüm yazılanlar uzanacaqları yerləri yenə də boylarlar idi.' Allah könüllərinizdəkini imtahandan keçirmək və ürəklərinizi arıtmaq üçün bunları başınıza gətirdi." Beləcə onlara bu gerçəkləri açıqlamış olur:

1- Döyüşdə öldürülənləriniz, haqq yolda olmadığınız üçün və sandığınız kimi zəfərdən nəsibiniz olmadığı üçün öldürülməmişlər. Tərsinə, işləməsi və getməsi qaçınılmaz olan ilahi təqdir bu öldürülənlərin yatdıqları yerlərə sərilməsi istiqamətində cərəyan etmişdir. Əgər bu döyüşə çıxmamış olsaydınız, yenə alınlarına ölüm yazılanlarınız sərildikləri yerlərdə görünəcəkdilər. Buna görə, nə bir an önə ala biləcəyiniz və nə bir an təxirə sala biləcəyiniz təyin olunmuş əcəldən qaçmaq söz mövzusu deyil.

2- Uca Allahın ənənəs(n)i, imtahanın və sınanmanın ümumiliyi istiqamətində cərəyan etmişdir. Bu ilahi ənənə onlar üçün də, sizin üçün də etibarlı və qaçınılmazdır. Bu səbəbdən səfərə çıxmanız, bu döyüşün meydana gəlməsi və nəticədə öldürülənlərin yerə sərilmələri və dərəcələrinə nail olmaları, beləcə sizlərin də yerlərinizin təyin olunması və ürəklərinizdəki düşüncələrin imtahandan keçməsi və könüllərinizdəki imanın ya da şiryin saflaşması surətiylə ya xoşbəxtlik və ya bədbəxtlik qəşənglərindən birinin haqqınızda diqqətə çarpanlaşması qaçınılmaz idi.

Bəzi təfsirçilər bu ayə haqqında çaşdırıcı bir görüş irəli sürmüşlər. Bu görüşə görə bu ayənin vəziyyətlərini açıqladığı qrup münafiqlərdir. Halbuki burada möminlərin vəziyyətinin izah edildiyi gerçəyi, ayələrin axışından müəyyəndir. Münafiqlərin, yəni hadisənin başında, daha döyüş başlamadan karvandan ayrılan Abdullah b. Übeyy və yoldaşlarının vəziyyətinə gəlincə, onlara daha sonrakı ayələrdə toxunulacaq.

Tək əgər münafiqlərdən zəif imanlıları nəzərdə tuturlarsa, o başqa. Çünki onların da çelişik inancları qaçınılmaz şəkildə ürəkdən gerçəyi inkar edib sözdə onu qəbul etmə nəticəsini doğurar. Bunlar, uca Allahın bu ayələrdə "xəstə ürəklilər" olaraq adlandırdığı kəslərdir: "Hanı münafiqlər və ürəklərində xəstəlik olanlar; 'Bunların dinləri özlərini aldatdı.' dedilər." (Ənfal, 49) "Necə ki içinizdən onlara (münafiqlərə) qulaq asanlar vardı." (Tövbə, 47) Və yaxud da əgər bütün münafiqlərin Abdullah b. Übeyy və yoldaşları ilə birlikdə Mədinəyə dönmədiklərini deyirlərsə, yenə bir deyəcəyimiz yox.

Bundan daha çaşdırıcı bir görüş var ki, o da budur: Ayənin söz mövzusu etdiyi bu qrup möminlərdən meydana gəlirdi. Onlar haqq dinə bağlı olduqları üçün zəfərin və qalibiyyətin özlərinə aid olacağını sanırdılar. Çünki Bədir günü fəthi, zəfəri və köməkçi mələklərin enişini görmüşlər idi. Bu səbəbdən "Bu işdən (zəfərdən) bizə bir şey varmı?" və "Əgər bu işdən (zəfərdən) bir nəsibimiz olsaydı, burada öldürülməzdik." şəklindəki sözləri, işlərin öz əllərində deyil; uca Allahın əlində olduğuna istiqamətli bir etirafdır. Əks halda, bu qədər ölü verməz, uduzmaya uğramazdılar.

Bu görüşə veriləcək cavab, o zaman uca Allahın cavabının uyğun düşməyəcəyi şəkildədir. Çünki uca Allah onlara belə cavab verilməsini əmr etmişdir: "Də ki: Bütün işlər Allahın əlindədir." və "Də ki: Əgər evlərinizdə də olsaydınız, alınlarına ölüm yazılanlar uzanacaqları yerləri yenə də boylarlar idi."

Bu fikiri irəli sürənlərdən də, bu uyğunlaşmazlığı fərq edən olmuşdur; lakin buna əsl sözündən daha əsassız bir cavab vermişdir. Ayənin doğru mənasının nə olduğunu daha əvvəlki sözlərimizdən anlamış olursan.