Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Bunlar, Allah haqqında cahiliyyə zehniyyətini əks etdirən, gerçəyə zidd bir düşüncə daşıyırlar... Bütün işlər Allahın əlindədir." Yəni onlar Allah haqqında gerçək olmayan bir zənnə qapıldılar. Onların bu zənnləri cahiliyyə zehniyyətlərindən biridir. Onlar uca Allaha gerçək olmayan bir xüsusiyyət yaraşdırırlar. Ona yaraşdırdıqları bu sifət, cahiliyyə zehniyyətinə mənsub olanların Allaha yaraşdırdıqları bir sifətdir. Bu zənn hər nə isə, "Bu işdən (zəfərdən) bizə bir şey varmı?" ifadəsi ilə uyğun gələn, onun məzmunu ilə inteqrasiya olunan bir düşüncədir. Bunun belə olduğunu uca Allahın Peyğəmbərimizə verdiyi əmr ortaya qoyur. Bu əmrdə Peyğəmbərimizdən, o sualı soruşanlara; "Də ki: Bütün işlər Allahın əlindədir." şəklində cavab verməsini istəyir. Bu cavabdan aydın olduğuna görə, onlar işin bir hissəsinin özlərinin olduğunu sanırdılar. Buna görə məğlub olub aralarındakı ölü sayı çox olunca şübhəyə qapılaraq; "Bu işdən (zəfərdən) bizə bir şey varmı?" dedilər.

Bu sözlərindən ortaya çıxır ki, özlərinin olduğunu sandıqları şey, düşmənlərinə qarşı üstünlük və qalibiyyət idi. Müsəlman olduqları cəhətlə bu haqqı özlərində görürdülər. Onlar sanırdılar ki, haqq din və bu dinin mənsubları əsla məğlub edilə bilməz. Çünki qeydsiz şərtsiz olaraq dinini dəstəkləmək uca Allahın üzərinə al/götürdüyü bir borc idi, bunu özlərinə vəd etmişdi.

İşdə cahiliyyə zehniyyətindən gələn haqsız zənn bu idi. Çünki cahiliyyə bütpərəstliyi buna inanırdı: Uca Allah hər şeyin yaradıcısıdır. Ruzi, həyat, ölüm, eşq, döyüş və bənzəri bütün hadisə növlərinin, bunların yanında insan, yer üzü, dənizlər kimi bütün varlıq növlərinin ayır ayrı bir rəbbi vardı. Bu rəb, o hadisə növlərini və varlıq növlərinin işlərini planlar və iradə etdiyi işdə əsla məğlub edilə bilməz. Cahiliyyə dövrün bütpərəstləri özlərinə ruzi axıtsınlar, xoşbəxtlik təmin etsinlər, onları pisliklərdən və bəlalardan qorusunlar deyə bu rəblərə tapınardılar. Onların inancına görə uca Allah böyük bir kral kimi idi. Tebaasının hər seqmentini, ölkəsinin hər bölgəsini tam səlahiyyətli bir qubernatora həvalə edirdi. Bu qubernator nüfuz bölgəsində və suverenlik sahəsində istədiyini etməkdə sərbəst idi.

Əgər bir adam haqq dinin zahiri inkişafı boyunca heç məğlub olmayacağını və -bu dinin təbliğ edilməsi öhdəçilikliyini ilk boynuna götürən, onun yüklərini ilk kürəyinə alan adam olan- Peyğəmbərimizin çağırış vəzifəsinin zahiri işlərində heç müvəffəqiyyətsizliyə uğramayacağını və ya heç öldürülməyəcəyini və ölməyəcəyini zənn etsə, Allah haqqında cahiliyyədən qalma haqsız bir zənn bəsləmiş, Allaha bənzərlər qaçmış, Peyğəmbərimizi qalibiyyət və qənimət işlərinin özünə həvalə edildiyi, bütpərəst inancına uyğun bir ilah əldə etmiş olar. Halbuki uca Allah birdir, heç bir ortağı yoxdur; bütün işlər ONun əlindədir və ONun xaricində heç bir kimsənin heç bir mövzuda bir səlahiyyəti yoxdur.

Belə olduğu üçündür ki, uca Allah daha əvvəlki ayələrdə "(Allah,) Kafirlərin bir hissəsini krıma uğratmaq və ya təxribata salıb ümidsiz bir şəkildə geri dönmələrini təmin etmək üçün (sizə zəfər qazandırdı)." (Al/götürü İmran, 127) dəyincə, sözünü bir axtar/ara cümləciyi ilə kəsib Peyğəmbərimizə xitab edərək; "Bu mövzuda sənin əlində bir şey yox." buyurmuşdu. Məqsəd, onun bu krıma uğratma və təxribata salma işində rolu olduğunu sanmasına meydan verməməkdir. Səbəb-nəticə qanununun tündçüsü uca Allahdır. Hansı hadisənin səbəbi daha güclü isə reallaşma prioriteti onundur. Bu hadisə istər haqq, istər batil; istər xeyr, istər şər; istər hidayət, istə pozğunluq; istər ədalət, istər zülm olsun. Bu mövzuda mömin ilə kafir arasında, sevilən ilə nifrət edilən arasında, Məhəmməd ilə Əbu Süfyan arasında fərq yoxdur.

Lakin bununla birlikdə uca Allahın dininə və dostlarına istiqamətli xüsusi bir inayəti vardır. Kainatın nizamı bu inayət lazımınca elə cərəyan edər ki, sonunda Allahın dini üstün gəlir, yer üzü ONun dostlarına qucaq açar. Çünki aqibət, pisliklərdən çəkinənlərə aiddir.

Peyğəmbərlik və haqqa çağırış missiyas(n)ı da, qüvvədəki bu ənənədən müstəsna deyil. Bundan ötəri Peyğəmbərimizin bəzi döyüşləri kimi nə vaxt normal səbəblər bu dinin inkişafına və möminlərin üstün gəlməsinə uyğun düşdü isə, bu müvəffəqiyyətli nəticələndirər əldə edilmişdir. Buna qarşılıq səbəblərin uyğun olmadığı, məsələn münafiqliyin, Peyğəmbərimizin əmrlərinə itaətsizliyin, təxribat və əhvalsızlığın təsirli olduğu vəziyyətlərdə qalibiyyət və üstünlük möminlər qarşısında müşriklərə aid olmuşdur.

Digər peyğəmbərlər ilə insanlar arasındakı əlaqələrdə də eyni vəziyyət etibarlıdır. Peyğəmbərlərin düşmənləri dünyaya bağlı olduqları üçün, işlərini sırf dünyanı inkişaf etdirmə, suverenliklərini yayma, güclərini gücləndirmə və çox sayda tərəfdar toplama hədəfləri üzərində sıxlaşdırdıqları üçün peyğəmbərlərə qarşı zahiri qalibiyyət və üstünlük təmin etmişlər. Necə ki peyğəmbərlər arasında Hz. Zəkəriyyə kimi öldürülənlər, Hz. Yəhya kimi boğazlanılanlar, Hz. İsa kimi sürgün edilənlər və daha nə qədər ağrılara dözənlər vardır.

Bəli; haqqın hakkaniyetinin ortaya çıxması nə vaxt ümumi ilahi ənənənin deyil də qüvvədəki normal nizamın yıxılmasına bağlı olsa, başqa bir deyimlə haqq iddia ölüm ilə qalam arasında qalsa, dinin skeletini dəstək olmaq, onun inandırıcılığını itirməsinə meydan verməmək uca Allahın borcu olar. Birinci dəridə möcüzədən söz ederken[7] və ikinci dəridə əməllərin hökmləri üzərində konuşurken[8] bu məsələyə bir parça toxunmuşduq.

İndi mövzumuza dönək. Yalnız özlərini düşünənlərdən ibarət olan/yaranan söz mövzusu qrupun "Bu işdən (zəfərdən) bizə bir şey varmı?" şəklindəki sözləri dinin özünə dönük bir şübhə ifadə edər. Daha əvvəl ifadə edildiyi üzrə onlar bu sözləriylə dinin skeletinə bütpərəstlik ruhu peyvənd etmiş olurlar. Buna görə uca Allah, Peyğəmbərinə onlara cavab verməsini əmr etmiş və; "Də ki: Bütün işlər Allahın əlindədir." buyurmuşdur. Bundan əvvəl də Peyğəmbərinə xitab edərək; "Bu mövzuda sənin əlində bir şey yox." buyurmuşdur. Beləcə fitrət inancında və tövhid dinində səlahiyyətlərin bütünü ilə uca Allaha aid olduğunu və Peyğəmbər də daxil olmaq üzrə geridə qalan şeylərin nəticələndirər üzərində doğrudan heç bir təsiri olmadığını, bunların hamısının səbəb-nəticə əlaqəsi ilə imtahan və sınama qaydasının işləməsini təmin edən ilahi ənənənin sərhədləri içində qaldığını açıqlamışdır.