Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

İLAHİ İMTAHANIN MAHİYYƏTİ

Heç şübhəsiz Qurani Kərim, hidayəti uca Allaha məxsus sayar. Tək Qurandakı hidayət, axirət və dünya xoşbəxtliyinə çatdıran qocas(n)ı hidayətdən ibarət deyil. Uca Allah belə buyurur: "Rəbbimiz, hər şeyə öz (xüsusi) yaradılışını verən, sonra da onu (o istiqamətdə) hidayət edən Allahdır." (Taha, 50) Görüldüyü kimi uca Allah hidayətə şüurlu, ağıllı olan və olmayan hər varlığı əhatə edəcək şəkildə ümumi bir məna verir. Ayrıca məqsəd baxımından da hidayəti mütləq sayır. O başqa bir ayədə belə buyurur: "O, yaradıb nizama qoyandır. O, təqdir edib hidayət edəndir." (AL/GÖTÜRə, 2-3) Bu ayə də daha əvvəlki ayə kimi mütləqdir. Bundan aydın olur ki bu hidayət, dəlalətə salmanın əleyhdarı olan xüsusi hidayətdən başqadır. Çünki uca Allah hidayətin bu növünün bəzi seqmentlər üçün söz mövzusu olmadığını, onun yerinə dəlalətin keçdiyini ifadə edir. Halbuki heç bir varlığı ümumi mənalı hidayətin əhatəs(n)i xaricinə çıxarmır. Belə buyurur: "Allah zalım cəmiyyəti hidayətə çatdırmaz." (Cümə, 5) "Allah fasiq cəmiyyəti hidayətə çatdırmaz." (Saf, 5) Bu mənada çox sayda ayə vardır.

Yenə ortaya çıxır ki söz mövzusu hidayət, mömin kafir bütün insanlara yol göstərmə mənasını verən hidayətdən də başqadır. Uca Allahın bu ayələrdə buyurduğu kimi: "Həqiqətən biz ona yolu göstərdik. Artıq ya şükr edər və ya nankor olar." (İnsan, 3) "Səmud oğullarına gəlincə, biz onlara doğru yolu göstərdik. Lakin onlar korluğu doğru yola seçdilər." (Fussilət, 17) Bu iki ayədə və bənzərlərində söz mövzusu edilən hidayət yalnız şüur və ağıl sahibi canlıları əhatə edər. Daha əvvəl söylədiklərimizdən aydın olmuş olmalıdır ki, "sonra da onu (o istiqamətdə) hidayət edən Allahdır." və "O, təqdir edib hidayət edəndir." ifadələrindəki hidayət, həm əhatə, həm də məqsəd baxımından ümumidir. Üstəlik bu ayələrin ikincisində hidayət, təqdirin nəticəs(n)i olaraq alınır. Bir şeyi yaradılış məqsədinə istiqamətləndirəcək səbəbləri və səbəbləri hazırlamaq mənasını daşıyan təqdir isə, xüsusi hidayət ilə uyğun gəlməz. Hər nə qədər hidayətin bu növü də kainatdakı ümumi nizam baxımından təqdir sahəsinin içində isə də bu baxış o baxışdan fərqlidir. Bunu yaxşı anlamaq lazımdır.

Hər nə isə; bu ümumi hidayət, uca Allahın hər şeyi varlığının kamalına çatdırması, onu yaradılış məqsədinə çatdırmasıdır. Bu hidayət, söz mövzusu şeyin mövcudluq, inkişaf, hərəkətlər və hərəkətlər kimi özünün (şəxsinin) varlığını davam etdirməsi üçün lazımlı olan şeylərin bütününə istiqamətli meylin itələyici faktorudur. Bu sözlərin daha uzun bir davamı vardır. Əgər Allah müvəffəq etsə, irəlidə bu şərhi genişlədəcəyik.

Məqsəd budur: Uca Allahın bu mövzudakı sözləri göstərir ki, bütün obyektlər ümumi ilahi hidayətlə məqsədlərinə və əcəllərinə (son nöqtələrinə) sövq edilərlər. Heç bir obyekt (şey) bu qaydanın xaricində deyil. Sözündən daşınması söz mövzusu olmayan uca Allah, bu hidayəti özünə borc qəbul etmişdir. Necə ki O belə buyurur: "Həqiqətən hidayət bizim uhdemizdedir və həqiqətən axirət və dünya bizə aiddir." (Leyl, 12-13) Görüldüyü kimi, daha əvvəlki iki ayənin mənalarına əlavə məna qatma xüsusiyyətindəki bu ayə, mütləq ifadəsi ilə, həm cəmiyyətlərə istiqamətli ictimai hidayəti və həm fərdi hidayəti əhatəsinə al/götürər.

Obyektlərin Allah üzərindəki haqqlarından biri, onları meydana gəlmə baxımından özləri üçün təqdir edilmiş olan kamala doğru hidayət faktorun/etmənin yanında onları teşrii kamala doğru da hidayət etməkdir. Teşriin (qanun qoymanın) yaratmanın əhatəsinə necə girdiyini, qəza və qədərin onu necə ehtiva etdiyini daha əvvəl etdiyimiz peyğəmbərlik haqqındakı şərhlərimizdən bilirsiniz. Bilindiyi kimi insan növünün sahib olduğu yaranma növü, ancaq bir silsilə/serial iradi və qocas(n)ı hərəkətlər silsilə/serialı ilə tamamlanar. Bu iradi və qocas(n)ı hərəkətlər, ancaq bəzi nəzəri və praktik inanclardan meydana gələ bilər. Buna görə insanın bəzi qanunlar altında yaşaması qaçınılmaz bir lazımlılıqdır. Bu qanunlar istər haqq, his-tər batil, istər yaxşı, istər pis olsun. Belə olunca insan meydana gəlməsini sövq və idarə edən uca Allahın, onun üçün, adına şəriət dediyimiz bəzi əmrlər və qadağan edər silsilə/serialı, bunun yanında soysal və fərdi hadisələr silsilə/serialı hazırlaması lazımdır. İnsan, bunlarla qarşılaşması nəticəsində potensialındakı qabiliyyət və imkanları hərəkətiyyata çıxarar. Bunun nəticəsində ya xoşbəxt və ya bədbəxt olar və dolayısilə yaranmasında gizli olan nə varsa meydana çıxar. İşdə o zaman bu hadisələrə və teşrii qaydalara imtahan və təcrübədən keçmə adı uyğun düşər.

Bunu belə açıqlaya bilərik: İlahi çağırışa uyğun gəlməyərək özü üçün bədbəxtliyi lazımlı edən kimsə, əgər bu tutumu davam etdirsə, əzab hökmünü öz əleyhində dəqiqləşdirmiş olar. O zaman ilahi əmr və qadağanlarla əlaqədar olaraq qarşılaşdığı və potensialı hərəkətiyyata çıxaran bütün hadisələr, o kimsə üçün yeni bir bədbəxtlik praktikas(n)ı gerçəyi ortaya çıxarar. Hərçənd eyni zamanda adam içində olduğu vəziyyətdən məmnun da ola bilər, qarşısında çıxan vəziyyətdən qürur da duy/eşidə bilər; amma bu gerçəkdə ilahi tələdən başqa bir şey deyil. Çünki bu vəziyyətdə uca Allah, insanların özləri üçün xoşbəxtlik sandıqları şeylər ilə onları bədbəxt etməkdə və özləri üçün müvəffəqiyyət saydıqları şeylərdə onların əməklərini boşa çıxarmaqdadır.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "Tələ qurdular, Allah da (buna qarşılıq) bir tələ qurdu. Allah, tələ quranların ən yaxşısıdır." (Al/götürü İmran, 54) "Pis tələ, ancaq sahiblərini əhatə edər." (Fatır, 43) "Onlar orada tələ qurarlar. Lakin əslində yalnız özlərinə tələ qurarlar da fərqində olmazlar." (Ən'am, 123) "Ayələrimizi yalan sayanları heç fərqinə varmayacaqları şəkildə yavaş yavaş pis aqibətlərinə yaxınlaşdırarıq və onlara möhlət verərəm. Mənim tələm olduqca möhkəmdir." (Ə'RAF, 182-183) Bu səbəblə cahil və məğrur kimsə Allaha qarşı gəlmək, ONun buyruqlarını dinləməmək surətiylə ONun, özündən iradə etdiyi şeyin qabağına keçdiyini sanaraq pohpohlanabilir. Lakin əslində o, Allahın iradə etdiyi şeydə öz əleyhində ONA köməkçi olur da fərqində deyil. Uca Allah belə buyurur: "Yoxsa o pislikləri edənlər bizi keçəcəklərinimi sandılar? Nə pis bir mühakimədə ol/tapılırlar!" (Ənkəbut, 4) Bu mövzuda ayələrin ən/en heyrət vericilərindən biri, bu ayədir: "Bütün tələlər Allaha aiddir." (Rə'd, 42)

Buna görə bu adamların dini vəzifələri ilə əlaqədar göstərdikləri bütün hiylələr, qarşı çıxmalar, zülmlər və həddi aşmalar, yenə ürəklərində saxladıqları pis duyğuların meydana çıxmasını təmin edən qarşılaşdıqları bütün hadisələr və eqoist arzularının özlərini sürüdüyü bütün vəziyyətlər, bir tələ, bir möhlət vermə və onları yavaş yavaş pis aqibətlərinə yaxınlaşdırmadıyar. Çünki onları vəziyyətlərinin aqibəti və sonuna doğru hidayət etmək (çatdırmaq), özlərinin uca Allah üzərindəki haqqlarıdır. Allah da bunu edir. O halda "Allah işlərində davamlı qalibdir." (Yusuf, 21)

Bu işlər şeytana isnad edildiyində isə, küfrün və günahların növləri şeytanın o adamlara istiqamətli azdırması olar. Bu pisliklərə meyl etmək isə, şeytanın çağırışı, vəsvəsəsi, impulsu, işarəs(n)i və çaşdırması olar. Bu pisliklərə gətirib çıxaran hadisələr və bu cür hadisələrin funksiyasını görən şeylər də, şeytanın bəzəkləri, vasitələri, ipləri və şəbəkələri olar. İnşallah Ə'RAF Surəsində bunların şərhi gələcəkdir.

Buna qarşılıq, ürəyində imanın kökləşdiyi möminin ortaya qoyduğu ibadətlər, yaxşı davranışlar və bu cür yaxşılıqlarının ortaya çıxmasını təmin edən qarşılaşdığı hadisələr də, ilahi vəlayət, ilahi tofiq və xüsusi mənadakı hidayətin məzhərləri olar. Uca Allah belə buyurur: "Allah, dilədiyini köməyiylə dəstəklər." (Al/götürü İmran, 13) "Allah da möminlərin vəlisidir." (Al/götürü İmran, 68) "Allah, möminlərin vəlisidir; onları qaranlıqlardan işıqlığa çıxarar." (Bəqərə, 257) "Allah, onları imanlarından ötəri hidayət edər." (Yunus, 9) "Ölü olub da canlandırdığımız və insanlar arasında verdiyimiz nurun işıqlığı ilə gedən adam..." (Ən/en-am, 122) Bu vəziyyətlər uca Allaha isnad edildiyi zaman hökm budur. Eyni işlər mələklərə isnad edildiyində isə, onların dəstəyi və doğru yola qoymaları olaraq adlandırılar. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Allah, imanı onların ürəklərinə yazmış və onları özündən bir ruh ilə dəstəkləmişdir." (Mübarizə, 22)

Ayrıca bu ümumi hidayət, necə ki obyektlərə, Allaha çevril səfərlərini davam etdirdikcə yaranmalarının başlanğıcından varlıqlarının son anlarına qədər yoldaşlıq edirsə, eyni şəkildə ilahi təqdirlər də onları arxalarından önə doğru itələyərlər. Necə ki, "O Allah ki, təqdir edib hidayət etdi." (AL/GÖTÜRə, 3) ayəsindən də bu aydın olmaqdadır. Yəni, obyektləri bir haldan ikinci hala, ikinci haldan üçüncü hala çevirən faktor, onların varlıqlarını qucaqlayan niyə/səbəb və səbəblərin daşıdığı təqdirlərdir. Beləcə təqdirlər, obyektləri (əşyanı) arxalarından davamlı itələməkdədirlər.

Kənar yandan təqdirlər necə obyektləri arxalarından itələyirlərsə, əcəllər (yəni obyektlərin varlıqlarının sona çatdığı son nöqtələr) də onları önlərindən çəkərlər. Necə ki uca Allahın bu sözü buna dəlil meydana gətirər: "Biz göyləri, yer üzünü və bu ikisi arasındakı varlıqları ancaq haqq üzrə və müəyyən bir müddət üçün yaratdıq. O kafirlər isə xəbərdar edildikləri gerçəklərdən üz çevirirlər." (Əhqaf, 3) Bu ayə, obyektləri məqsədlərinə bağlayır. Bu məqsədlər isə onların əcəlləri, yəni təyin olunmuş mövcudluq müddətlərinin sonudur. Bir-birinə bağlı iki şeyin də biri digərindən daha güclü olsa, güclü olan tərəf, o biri tərəfi özünə doğru çəkər. Təyin olunmuş əcəllər də dəyişməz, sabit şeylər olduqları üçün obyektləri önlərindən çəkərlər. Bu çox açıqdır.

Buna görə obyektlər müxtəlif ilahi güclər tərəfindən sarılmışdır. Bu güclər, obyektləri itələyən güclər, onları çəkən güclər, obyektlərə yoldaşlıq edib onları yetişdirən güclərdir. Bunlar Quranda söz mövzusu edilən əsl güclərdir. Bunların xaricində mələklər, şeytanlar və başqaları kimi obyektləri qoruyan, nəzarət edən və onlarla bir yerdə olan güclər də vardır.

Bir də obyektlər üzərində müəyyən bir məqsədlə bəzi qənaətlər edilər. Bu qənaətlər, əgər söz mövzusu obyektlərin o məqsədlə əlaqədar vəziyyətlərinin ortada olmadığı, yəni o məqsədə əlverişli olub olmadığının bilinməməsi halında, bu vəziyyətin bilinməsi və ya ortaya çıxması məqsədiylə edilsə, bu qənaətlərə imtahan və ya sınaq adını verərik. Yəni, sən bir obyektin vəziyyətinin filan işə əlverişli olub olmadığını bilməzsənsə və ya gizli vəziyyətini bildiyin halda o vəziyyətin ortaya çıxmasını istəsən, o obyekti haqqında danışılan məqsədlə uyğun gələn şeylər ilə qarşı-qarşıya buraxarsan. Beləcə obyektin o şeylərə bağlı halı meydana çıxar. Onları özünə qəbulmu edir, yoxsa özündən itələyirmi, müəyyən olar. Bu əməliyyata/işləmə imtahan, sınaq və obyektlərin vəziyyəti haqqında məlumat əldə etmə deyilir; ya da bu mənas(n)ı daşıyacaq başqa bir termin istifadə edilər.

Uca Allahın insan kimi şüurlu və ağıllı obyektləri qarşı-qarşıya buraxdığı qanunlar və hadisələrə bağlı qənaəti də eynilə belədir. Yəni insanın dini çağırış vasitəçiliyi ilə çağırıldığı məqsədə bağlı vəziyyəti bu qanunlar və hadisələr sayəsində ortaya çıxar. O halda ilahi qənaətə məzhər olan bu qanunlar və hadisələr bir ilahi imtahandır.

Tək uca Allahın imtahanı ilə biz insanların imtahanı arasında belə bir fərq vardır: Biz insanlar əksəriyyətlə obyektlərin gizli vəziyyətlərini bilmərik. Buna görə imtahan vasitəçiliyi ilə onların biz tərəfindən məchul olan vəziyyətlərini bilmək istəyərik. Halbuki qeyb açarları əlinin altında olan uca Allah üçün bilməmək deyə bir şey yoxdur. O halda insanı yaxşı aqibətə və xoşbəxtliyə çağırmaq yolu ilə ona tətbiq etdiyi ümumi təhsil bir imtahandır. Çünki bu təhsil, onun vəziyyətinin ortaya çıxmasına, savab yurdununmu, yoxsa əzab yurdununmu əhlindən olduğunun təyin olunmasına vəsilə olar.

Bundan ötəri uca Allah bu qənaəti, yəni insan üçün şəriət təyin etməyi və onu bəzi hadisələrlə qarşı-qarşıya buraxmağı öz baxımından "bəla", "ibtila" və "fitnə" (imtahan və sınama) olaraq adlandırmış və ümumi mənada belə buyurmuşdur: "Yer üzündəki hər şeyi ona bəzək etdik ki, insanların hansının daha gözəl əməl işlədiyini ortaya çıxaraq." (Kəhf, 7) "Biz insanı sınamaq üçün qarışıq bir maye damlasından yaratdıq. Bunun üçün onu eşitmə və görəmə qabiliyyətləri ilə təchiz etdik." (İnsan, 2) "Biz sizi yaxşılıqla və pisliklə sınayarıq." (Ənbiya, 35)

Uca Allah nə nəzərdə tutduğunu bu ayədə daha geniş şəkildə açıqlayır kimidir: "Rəbbi, sınamaq üçün bir insana yaxşılıq edib özünə nemət verdiyi zaman, "Rəbbim məni şərəfli etdi." deyər. Lakin onu sınamaq üçün ruzisini daraldıb bir ölçüyə görə verdiyi zaman, "Rəbbim mənə xor baxdı." deyər." (Fəcr, 15-16) "Mallarınız və övladlarınız sizin üçün imtahan vasitəsidir." (Təğabun, 15) "Allah sizi bir-biriniz vasitəçiliyi ilə sınamaq üçün..." (Məhəmməd, 4) "Onlar həmişə fasiq olduqları üçün biz onları beləcə imtahandan keçiririk." (Ə'RAF, 163) "Allah möminləri gözəl bir imtahandan keçirmək üçün bunu belə etdi." (Ənfal, 17) "İnsanlar sırf "inandıq" deməklə xilas olacaqlarınımı sandılar? Biz onlardan əvvəlki millətləri də imtahandan keçirdik. Allah bu imtahan nəticəsində doğru şifahi/sözlülər ilə yalançıları ayrıt edəcək." (Ənkəbut, 3)

Uca Allah, İbrahim hekayəsində belə buyurur: "Hanı Rəbbi, İbrahimi bəzi sözlər ilə sınadı." (Bəqərə, 124) O, İsmayılın boğazlanılmasını izah edərkən də belə buyurur: "Heç şübhəsiz bu açıq bir imtahan idi." (Saffat, 106) Musa haqqında isə belə buyurur: "Biz səni müxtəlif imtahanlardan keçirdik." (Taha, 40) Bu mövzuda bunlar xaricində daha bir çox ayə vardır.

Görüldüyü kimi bu ayələr, insan varlığı ilə əlaqədar şeylərin bütününü; eşitmə, görmə və həyat kimi varlığının parçalarını, övlad, bərabər/yoldaş, tayfa, yoldaş, mal və mövqe kimi bir şəkildə onunla əlaqəli şeyləri və bir şəkildə faydalandığı şeylərin bütününü və bunların yanında ölüm və insana istiqamətli digər müsibətlər kimi az əvvəl saydıqlarımızın əleyhdarı olan şeyləri mihnet və bəla əhatəsinə al/götürür. Qısacası, oxuduğumuz ayələr insanla əlaqəsi olan aləmin parçalarını və vəziyyətlərini insana görə Allahdan gələn bir sınaq və bir imtahan sayır.

Bu ayələrdə fərdlər baxımından da ümumiləşdirmə vardır. Yəni mömin, kafir, yaxşı, pis, peyğəmbər və onun alt səviyyəsindəki kəslər hamısı imtahana və sınağa təbii/tabedirlər. Bu qüvvədə olan bir ənənədir; heçkimsə bundan müstəsna deyil.

Bu dediklərimizdən açıqca ortaya çıxdı ki imtahan ənənəs(n)i, davamlı qüvvədə olan ilahi bir ənənədir. Bu imtahan ənənəs(n)i digər bir yaratma ənənəyə söykən/dözən praktik bir ənənədir. O yaratma ənənə isə, daha əvvəl izah edildiyi üzrə insan kimi öhdəçiliklilər ilə əlaqəsi baxımından ümumi ilahi hidayət ənənəs(n)i ilə bu ənənənin önü və arxasındakı təqdir və əcəl ənənəsidir.

Buradan aydın olur ki, bu ənənənin qüvvədən qaldırılması, mümkün deyil. Çünki onun qüvvədən qaldırılması, yaratmanın pozulması ilə eyni şey olar ki, bu da qeyri-mümkündür. Yaradılışın və ölüm sonrası dirilişin haqq olduğunu, haqq qanununa söykən/dözdüyünü sübut edən ayələr bu ənənənin dəyişməzliyinə işarə edir. Uca Allah belə buyurur: "Biz göyləri, yer üzünü və ikisi arasındakı varlıqları haqq üzrə və müəyyən bir müddət üçün yaratdıq." (Əhqaf, 3) "Yoxsa sizi boşu boşuna yaratdığımızı və bizə dönməyəcəyinizimi sandınız?" (Mu'minun, 115) "Biz göyləri, yer üzünü və ikisi arasındakı varlıqları əylənmək üçün yaratmadıq. Onları qətiliklə haqq üzrə yaratdıq. Lakin onların çoxu bunu bilməzlər." (Duxan, 38-39) "Kim Allaha qovuşmağı arzu edirsə, (bilsin ki,) Allahın təyin etdiyi müddət (əcəl) mütləq gələcəkdir." (Ənkəbut, 5) Bu gerçəyi dilə gətirən daha bir çox ayə vardır.

Bu ayələrin bütünü yaradılışın haqq qanununa söykənən olduğunu, məqsəddən qopuq və dayaqsız olmadığını dəlillər/sübut edər. Obyektlərin qarşısında haqqa söykənən məqsədlər və əcəllər, arxalarında haqq qanununa söykənən təqdirlər və bərabərlərində haqq qanununa söykənən hidayət olunca, ümumiyyətlə bütün obyektlərin qarşıdurması, xüsusi olaraq da bu obyektlərin içində insan kimi öhdəçilik daşıyan varlıqların bəzi xüsuslarla imtahandan keçirilmələri qaçınılmazdır. Bu xüsuslar, özləri ilə əlaqəli olan öhdəçiliklilərin potensial kamallarını, əskikliklərini, xoşbəxtliklərini və bədbəxtliklərini hərəkətiyyata çıxarar. İşdə din öhdəçiliyi ilə öhdəçilikli olan insanda bu, imtahan və sınaq mənasını verər. Bunu yaxşı qavramaq lazımdır.

Bu izah etdiklərimizdən (ilahi ənənə baxımından) yox etmə və təmizləmənin nə demək olduğu da ortaya çıxır. Belə ki: Mömin imtahan ilə qarşılaşıb da bu imtahan onun gizli ərdəmlərinin alçaqlıqlarından ayrıt edilməsini tələb etdiyi və ya bir cəmiyyət imtahanla qarşılaşıb da bu imtahan möminlərin, münafiqlərdən və ürəklərində xəstəlik olanlardan seçilməsini tələb etdiyi zaman bu imtahana təmizləmə adını vermək yerində olar ki, bu əməliyyat, bir ayırt etmə işidir.

Yenə görünüşlərində gözəl və qibtə edilər sifətlər və vəziyyətlər olan kafirə və münafiqə istiqamətli ilahi imtahanlar davam edib də bu imtahanlar yavaş yavaş onlarda gizli dayanan pisliklərin ortaya çıxmasını tələb etdikcə və hər ortaya çıxan pislik görünüşdəki bir ərdəmi xərcdik tərəfindən, bu müddət o adam üçün bir yox etmə əməliyyatı, yəni yaxşılıqlarını yavaş yavaş istehlak etmə əməliyyatı olar. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Biz bu günləri insanlar arasında dolaşdırarıq. Bu, Allahın kimlərin mömin olduğunu təyin etməsi və aranızdan bəzi şahidlər əldə etməsi üçündür. Allah zalımları sevməz. Bir də (beləcə) Allah, möminləri təmizləmək və kafirləri yox etmək istər." (Al/götürü İmran, 140-141)

Kafirlər üçün bir başqa yox etmə növü daha vardır. Bu da uca Allahın bildirdiyi üzrə kainatın, insan soyunun salahına və dinin sırf Allaha xas olacağı bir günə doğru getdiyi gerçəyidir. Uca Allah belə buyurur: "Yaxşı nəticə təqvanındır." (Taha, 132) "Yer üzünə mənim yaxşı qullarım varis olacaq." (Ənbiya, 105)

* * *