Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Yoxsa siz, Allah içinizdəki cihad edənləri ayrıt etmədən və səbirliləri təyin etmədən cənnətə girə biləcəyinizimi sandınız? Sizlər ölümlə qarşılaşmadan əvvəl onu arzuluyor idiniz. İşdə onu gördünüz, amma baxıb dayanırsınız." Müsəlmanların sınanılmadan cənnətə girəcəkləri yolundakı zənnləri az əvvəl izah edilən zənnlərinin ayrılmaz bir parçasıdır. O zənn bu idi: Onlar haqq üzrə olduqları üçün və haqq heç məğlub olmayacağı üçün zəfər və qalibiyyət hamı/həmişə onların olacaqdı. Onlar heç məğlub olmayacaq, heç təxribata uğramayacaqdılar. Bilindiyi kimi bu zənnin lazımlı nəticəsinə görə, Peyğəmbərimizə inanıb möminlər birliyinə qatılan hər kəs qalibiyyət və qənimət əldə etmək surətiylə dünyasında, əfv və cənnət əldə etmək surətiylə də axirətində xoşbəxt olacaqdı. Beləcə zahiri imanla gerçək iman arasındakı fərq ortadan qalxacaq, dərəcələr arasındakı fərq silinəcəkdi. Normal mücahidin imanı ilə səbirli mücahidin imanı bir olacaqdı. Yenə o təqdirdə bir yaxşılığı diləyib də zamanı gəlincə onu edən kimsə, o yaxşılığı diləyib də qarşısına çıxdığında boyun qaçıran kimsə kimi olacaqdı.

Buna görə "Yoxsa siz... cənnətə girə biləcəyinizimi sandınız?" ifadəsi, nəticəs(n)i səbəb yerinə qoyma qabilindən bir ifadədir. Yəni üstünlüyün sizə yazılı olduğunumu sandınız? Buna görə siz sınanılmayacağınızı, haqq edəniniz layiq olmayanınızdan ayırt edilmədən, aranızdakı yüksək dərəcəlilər o birilərindən ayırt edilmədən cənnətə girəcəyinizimi sandınız?

"Sizlər ölümlə qarşılaşmadan əvvəl onu arzuluyordunuz..." Bu ayədə möminlərin bu zənnin əsassız olduğunun təsbiti vardır. Çünki onlar döyüşə qatılmadan əvvəl ölümü xahiş edirdilər. Lakin sonunda döyüşə qatılaraq ölümü gözləri ilə gördüklərində irəli atılmaqdan və xahiş etdikləri şeyi qucaqlamaqdan qaçındılar. Zəifliyə qapılaraq döyüşdən üz çevirdilər. İndi sırf bu xahiş ilə, sınanılmadan, təmizlənmədən cənnətə girmələri caiz olar idimi? Sınaqdan keçirilmələri lazımlı olmurmu?

Bu söylədiklərimizdən, bu sözün deyilməmiş bir hissəsinin olduğu ortaya çıxır. Buna görə bu ayənin son hissəsinin mənas(n)ı belədir: "İşdə ölümü gördünüz; amma baxıb dayanırsınız, ona doğru addım atmırsınız." Buradakı "baxıb dayanırsınız" ifadəsi, onların heç bir cəhddə ol/tapılmamalarından, irəli doğru heç bir addım atmamalarından kinayə də ola bilər. Yəni "Heç bir cəhddə ol/tapılmadan, sırf baxmaqla kifayətlənirsiniz." Hər necə olursa olsun, ifadədə qınama və danlama vardır.