Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Bu, Allahın kimlərin mömin olduğunu təyin etməsi və aranızdan bəzi şahidlər əldə etməsi üçündür." Bu cümlə hazfedilmiş bir cümləyə bağlıdır. O cümlə, zehinlərin onu idrak edə bilməyəcəyinə, ağılların onun ancaq bəzi istiqamətlərini qavraya biləcəyinə işarə etmək üçün hazfedilmiştir. Bizə deyilmək istənir ki, bu mövzuda möminlərə yarayacaq olan məlumat budur: "Bu, Allahın kimlərin mömin olduğunu təyin etməsi və aranızdan bəzi şahidlər əldə etməsi üçündür. Bir də (beləcə) Allah, möminləri təmizləmək və kafirləri yox etmək istər."

İndi, "Allahın, kimlərin mömin olduğunu təyin etməsi üçün..." ifadəsinə gələk. Bundan məqsəd möminlərin gizli, gizli qalmış imanlarının ortaya çıxmasıdır. Çünki uca Allahın hadisələrə və əşyaya istiqamətli məlumatı onların mövcudluqları ilə eynidir. Yəni uca Allah əşyanı tam yaranmaları ilə bilər. Yoxsa onun məlumatı bizim məlumatlarımız və hisslərimiz kimi əşyadan qaralama al/götürməklə olmaz. Bu nöqtə açıqdır. Bunun gərəyi, uca Allahın bir şeyi bilməyə istiqamətli iradəsinin, onun reallaşmasına, ortaya çıxmasına istiqamətli iradəsi olmasıdır. Uca Allah bu ayədə, "Allahın, kimlərin mömin olduğunu təyin etməsi üçün..." buyuraraq möminlərin varlığını reallaşmış olaraq al/götürdüyünə görə, onların ortaya çıxarmasına istiqamətli iradəsini ifadə edir deməkdir. Bu da səbəb-nəticə əlaqəsinə görə olduğu üçün möminlərin gizli imanlarının ordaya çıxmasını tələb edəcək vəziyyətlərin reallaşması qaçınılmaz olmuşdur. Bu nöqtəni yaxşı anlamaq lazımdır.

"Və aranızdan bəzi şahidlər əldə etməsi üçündür." ifadəsinə gəlincə, buradakı "şüheda" sözü əməllərin şahidləri deməkdir. Bu sözün "döyüş sahəsində öldürülənlər" mənasında istifadə edildiyinə Quranda rastlanmaz. Bu sonradan inkişaf etdirilmiş İslami terminlərdən biridir. Necə ki aşağıdakı ayədə bu söz, vurğuladığımız mənada istifadə edilmişdir: "Beləcə biz sizi orta yolda bir cəmiyyət etdik ki, insanlara şahid olasınız..." (Bəqərə, 143) Üstəlik ayədəki "yettehize=edinmesi" sözü, "döyüş sahəsində öldürülənlər" mənasını verən "şüheda" sözü ilə də çox uyğunlaşmaz. Yəni "Allah, İbrahimi dost əldə etdi. Allah, Musanı sözdaş əldə etdi. Allah, Peyğəmbərimizi qiyamət günü ümməti üçün şahidlik etmək üzrə şahid əldə etdi." deyildiyi kimi, "Allah, filan adamı öz yolunda öldürülmüş və şəhid əldə etdi." deyilməz.

Uca Allah nə üçün "və aranızdan bəzi şahidlər əldə etməsi üçün..." deyərək cümlənin axışını ikinci şəxs əvəzliyi ilə dəyişdir də "və onları şahidlər əldə etməsi üçün..." deyərək üçüncü şəxs əvəzliyi istifadə etmədi? Çünki hər nə qədər "Beləcə biz sizi orta yolda bir ümmət etdik ki, insanlara şahid olasınız..." (Bəqərə, 143) ayəsində şahidlik ümmətin bütününə isnad edilmiş isə də bu, bir qisimin xüsusiyyətinin bütünə isnad edilməsi qabilindəndir. Bunu Bəqərə Surəsində açıqlamışdıq. Bu şərhimizi, bu cümlənin arxasından gələn "Allah zalımları sevməz." cümləsi ilə təsdiq etmək mümkündür.

İndi də "Bir də (beləcə) Allah, möminləri təmizləmək və kafirləri yox etmək istər." ayəsini ələ alaq. Ayədə keçən "yumahhısa" hərəkətinin kökü olan "temhis", bir şeyi xarici qatqılardan təmizləyib saflaşdırmaq deməkdir. Yenə ayədə keçən "yemhaka" hərəkətinin kökü olan "mahk", bir şeyi yavaş yavaş bitirmək, danlaq danlaq yox etmək mənasını verər. Bu təmizləmə, günlərin insanlar arasında dolaşdırılmasının gərəyi və faydalarındandır. Bu, yenə günlərin insanlar arasında dolaşdırılmasının gərəyi olan iman edənlərin bilinməsi və ortaya çıxmasından başqa bir şeydir. Çünki möminin mömin olmayandan ayırt edilməsi başqa, ayırt edildikdən sonra onun imanının küfr, münafiqlik və fasiqlik qatqılarından təmizlənilərək saflaşdırılması isə başqa bir mövzudur. Buna görə kafirlərin yox edilməsi, möminlərin mömin olmayanlardan ayrıt edilməsinin qarşısında zikr edilmişdir. Buna görə uca Allah küfrün və bənzərinin qalıqlarını mömindən parça parça aradan qaldırar, sonunda yalnız imanı qalar və bu iman sırf Allah üçün olar. Buna qarşılıq, kafirdəki küfr, şirk və hiylə elementlərini parça parça aradan qaldırar və sonunda ortada heç bir şey qalmaz.

Bunlar, uca Allahın günləri insanlar arasında dolaşdırmasının, üstünlüyün müəyyən bir cəmiyyətdə davam etməməsinin hikmətinin müxtəlif şəkilləridir. Səlahiyyət, bütünü ilə Allahındır; O, dilədiyini edər. O, bu ayədə ifadə etdiyi kimi ən faydalı olanı, ən faydalı olanı edər: "Allah, haqq ilə qərbli bu nümunə vasitəçiliyi ilə izah edər: Köpük havaya uçub gedər, lakin insanlara faydalı olan qisim yerdə qalar." (Rə'd, 17) Bu ayələrin bənzərlərinə bu surənin daha əvvəlki ayələrində qarşılaşmışdıq. Belə ki; "Kafirlərin bir qisimini kəssin və ya onları pərişan etsin də ümidsiz olaraq geri dönüb getsinlər deyə (Allah Bədirdə sizi zəfərə çatdırdı). Bu mövzuda sənin əlində bir şey yox. Ya da onların tövbələrini qəbul etsin və ya zalımlıqları üzündən onları əzaba çarpdırsan deyə (Allah Bədirdə sizi zəfərə çatdırdı)." (Al/götürü İmran, 127-128) Uca Allah bu ayədə Peyğəmbərinin əlində bir şey olmadığını ifadə edir və yetkinin öz təkəlində olduğunu, varlıqlarına dilədiyi kimi hökm etdiyini vurğulayır.

Bu söz, mömini kafirdən ayırmaq, möminləri təmizləmək və kafirləri yox etmək məqsədi və imtahan məqsədi ilə günlərin insanlar arasında bölüşdürüldüyünün açıqlanması, yuxarıda vurğulanan Peyğəmbərimizin əlində bu mövzuda bir səlahiyyət olmadığı gerçəyi ilə birlikdə bu gerçəyi aşkar edir: Möminlərin çoxu sanırdılar ki, haqq dinə mənsub olmaları, harada döyüşsələr qalib gəlmələrinin və necə olsalar olsunlar batilə qarşı üstün gəlmələrinin kafi səbəbidir; iplərin ucu onların əlindədir, onu qaçırmaları söz mövzusu deyil. Onların bu zənnə qapılmalarına səbəb olan hadisə, Bədir Döyüşündə gördükləri inkişaflardır. O döyüşdə düşmənlərinə qarşı çaşdırıcı bir üstünlük təmin etmişlər, köməkçi mələklərin enməsinə şahid olmuşlar idi. Bu qənaət, imtahan və təmizləmə nizamının etibarsızlığını tələb edən səhv bir qənaətdir. Bu qənaət; əmrdən, qadağandan, savabdan və cəzadan gözlənilən faydanın da etibarsızlığını özü ilə gətirər. Bu da dinin əsasının yıxılmasına gətirib çıxarar. Çünki bu din fitrət dinidir, etibarlı qanunların və qüvvədəki ilahi ənənənin tapdalanmasına söykənən deyil. Bu təbii nizama görə qalibiyyət və məğlubiyyət, normal səbəblərinə bağlıdır.

Uca Allah, imtahan və sınaq məqsədi ilə günlərin insanlar arasında dolaşdırıldığını açıqladıqdan sonra, möminləri bu əsassız zənnləri üzündən qınamağa və "Yoxsa siz... cənnətə girə biləcəyinizimi sandınız?" deyə başlayan ayələ gerçək vəziyyəti şərhə başlayır.