Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"(Kişi və qadından) hər biri üçün ana-atanın, yaxınların... buraxdığından (hissələr al/götürəcək olan) varislər etdik..." Ayədə keçən "mevali" sözü, "mövla" sözünün çoxluğudur və "vəli" mənasını verər. Hərçənd bu söz "velayet=yetkililik" əhatəsinə girən bəzi anlayışları ifadə etməsi üçün məşhur şəkildə o mənada istifadə edilməkdədir. Məsələn, kölənin əfəndisinə "mövla" deyilir. Çünki əfəndi kölənin vəliliyini boynuna götürmüş, səlahiyyətlisi olmuşdur. Kömək edilənin işini boynuna götürməsi səbəbi ilə birinə kömək edən kimsəyə də "mövla" deyilir. Yenə əmisinin qızının evlənmə işini boynuna götürməsi səbəbi ilə əmi oğuluna da "mövla" deyilir. Bu sözün məsdəri mimi və ya adı məkan olması və onunla hər hansı bir şəkildə vəliliyi şəxsində daşıyan adamın nəzərdə tutulmuş olması da uzaq bir ehtimal deyil. Eynilə "hökumət" və "məhkəmə" deyib də hakim olan şəxsi nəzərdə tutmamız kimi.

Ayədə keçən "akd=düğümlemek" sözü, "hall=çözme" sözünün əleyhdarı, "yemin=sağ" sözü də "yesar=sol" sözünün əleyhdarıdır. "And" sözü ayrıca "sağ əl, and içmək" və başqa mənalarda da istifadə edilər.

Bu ayənin daha əvvəlki "Allahın özüylə bəzilərinizi bəzilərinizdən üstün etdiyi şeyləri arzu etməyin." ayəs(n)i ilə eyni axış içərisində olması, yenə bu ayənin hər pay sahibinə payını verməyi mülahizəsi və Allahın ana-atanın və qohumların buraxdıqları mirasdan əlaqədar hər kəsə pay ayırdığını bildirməsi, "(Kişi və qadından) hər biri üçün... varislər etdik." ayəsinin bir əvvəlki ayələ birlikdə miras ayələrində toxunulan hökmlərin və əmrlərin xülasəsini ehtiva etdiyini, o ayələrdəki detallı qanunların bir prinsipini meydana gətirdiyini təsdiq edər. Necə ki miras ayələrindən əvvəl iştirak edən "Ana-atanın və yaxınların buraxdıqlarından kişilərə bir pay vardır." (Nisa, 7) ayəs(n)i də miras mövzusunda bütün detallı hökmlərə dayaq meydana gətirən ümumi bir qayda ortaya qoymuşdur.

Buna görə, bu ayədə xülasəylə bildirilən varislər ilə miras buraxanların, miras ayələrində detallı şəkildə zikr edilən varislər və miras buraxanlarla üst-üstə düşmələri lazımdır. Bu səbəbdən bu ayədəki "mevali=varis-ler"den məqsəd, detallı miras ayələrində varis olaraq zikr edilən ana-ataların, övladların, qardaşların, bacıların və digər varislərin bütünüdür.

Kənar yandan ayədə zikr edilən "ana-ata, yaxınlar və özləriylə əhdləşmə edilən" üç zümrədən məqsəd də miras ayələrində zikr edilən zümrələrdir. Bunlar da ana-atalardan, qohumlardan və bərabər/yoldaşlardan ibarət olan/yaranan üç zümrədir. Buna görə, "özləriylə əhdləşdiyiniz kəslər" ifadəsindən ər-arvad nəzərdə tutulur.

Ayənin baş tərəfində iştirak edən, "hər biri üçün... varislər etdik." ifadəsinin mənas(n)ı isə budur: Qadın-kişi hər biriniz üçün mirasda vəlilər təyin edərdik. Bu vəlilər öldükdən sonra geridə buraxdığınız mala varis olarlar. Ayədəki, "buraxdıqlarından" ifadəsinə gəlincə, ayənin orijinalında keçən "min" hərfi cerri ibtida=başlangıç mənasında olub, "mevalı" sözü ilə elin idilidir. Bununla da sanki vilayətin maldan qaynaqlandığı xüsusuna işarə edilmişdir. "Min" ədatının "yerisune=miras al/götürərlər" və ya yu'tevne=kendilerine verilər" kimi mahzuf bir fillə elin idili ol-ması da mümkündür. Bu səbəbdən, "buraxdıqlarından" məqsəd, miras buraxan ölünün geridə buraxdığı maldır. Miras buraxacaq olanlar isə ana-ata, nesepçe yaxın qohumlar ilə qarı/qazancı/arvad və ərdir.

Ər-arvadın "Özləriylə əhdləşdiyiniz kəslər" deyə ifadə edilməsi kinayə xüsusiyyətli bir ifadədir. Ərəblər, adətlərinə görə əqdlərdə və müqavilələrdə əl sıxışardılar. Əl sıxışarkən də sanki istifadə etdikləri sağ əlləri müqavilələri bağlayır, əhdləri dəqiqləşdirir kimi düşünülürdü. Buna görə bu ifadənin mənas(n)ı belədir: "Əqd yolu ilə özünüz ilə aralarında evlilik bağı icad etdiyiniz kəslər."

"O halda onlara paylarını verin." ifadəsindəki çoxluq əvəzliklərin hər ikisi də "mevali=varisler" sözünə dönükdür. İfadədə iştirak edən "nəsib"dən məqsəd də, miras ayələrində açıqlanan paylardır. Ayənin orijinalının ilk başında olan "fa" ədatı, detallandırma məqsədlidir; bu səbəbdən bu cümlə, "(Kişi və qadından) hər biri üçün... varislər etdik." cümləsinin davamı və detallı şərhidir. Arxasından, "Çünki Allah hər şeyi görməkdədir." cümləsi ilə də bu varislərə paylarının verilməsinə bağlı hökm gücləndirilmişdir.

Ayəyə verdiyimiz bu məna, təfsirçilərin öz təfsirlərində zikr etdikləri mənaların gerçəyə ən yaxın olanıdır. [Ancaq ayələ əlaqədar bəzi təfsirlər və şərhlər/şərh edər də irəli sürülmüşdür.] Kimi təfsirçilər "mevali" sözü ilə miras al/götürmədə prioritet daşıyan varislərin deyil, miras al/götürməyən qohumların nəzərdə tutulduğunu söyləmişlər. Lakin ayədə istifadə edilən sözlər, buna dəlil olacaq bir xüsusiyyət daşımırlar; əksinə varislər mənasında olduğuna dəlil olacaq xüsusiyyət daşıyırlar.