Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Kimi təfsirçilər, "ana-atanın, yaxınların... buraxdığından" ifadəsinin orijinalında keçən "min" ədatının beyaniyye=açıklama məqsədli novunu və "ma" sözcüyü ilə də vəlilər (səlahiyyətlilər) olan varislərin nəzərdə tutulduğunu söyləmişlər. Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı belə olar: Hər biriniz üçün özünə varis olan vəlilər təyin etdik. Bunlar isə ana-ataların və yaxın qohumların geridə buraxdıqları kəslərdir.

Kimi təfsirçilər də, "Özləriylə əhdləşdiyiniz kəslər" ifadəsi ilə müttəfiqlərin nəzərdə tutulduğunu söyləmişlər. Bilindiyi kimi cahiliyyə dövrü Ərəb cəmiyyətində, bir adam başqa bir adam ilə müqavilə edər və ona, "Mənim qanım sənin qanın, mənim döyüşüm sənin döyüşün, mənim barışım sənin barışındır. Sən məndən miras al/götürərsən, mən də səndən miras al/götürərəm. (Səhvən birini öldürdüyümüzdə) sən mənim adıma diyet ödəyərsən, mən də sənin adına diyet ödəyərəm." dərdi/deyərdi və beləcə müqavilə bağlayan adam, müqavilə bağladığı adamın malının altıda birinə varis olardı.

Bu təfsirə görə, ayənin bu cümləsi əvvəlindən qopuq bir vəziyyətə düşər və mənas(n)ı, "Özləriylə əhdləşdiyiniz kəslərə (müttəfiqlərinizə) də paylarını (malın altıda birini) verin" olar. Sonra bu hökm, "Yaxın qohumlar bir-birlərinə (varis olma mövzusunda) daha yaxındırlar." (Ənfal, 75) ayəs(n)i ilə etibarsız qılınmışdır.

Bir başqa görüşə görə, "O halda onlara paylarını verin." demək, "Heç bir miras haqqı söz mövzusu olmadan, onlara düşmənləri qarşısında kömək edin, (səhvən birini öldürdüklərində) onlar adına diyet verin və çətinliyə düşdüklərində onlara köməkçi olun." deməkdir. Yoxsa ayə onlara miras verilməsi mövzusuna dəlalət etməməkdədir. Buna görə bu ayənin neshedilmiş olması söz mövzusu deyil.

Kimi təfsirçilərə görə, "Özləriylə əhdləşdiyiniz kəslər"dən məqsəd, Mədinədə Peyğəmbərimizin (s. a. a) bir-birinə qardaş etdiyi səhabələrdir, ki bunlar bu qardaşlıq nəticəs(n)i bir-birlərinə varis olurdular. Lakin daha sonra bu hökm miras ayəs(n)i ilə etibarsız qılındı.

Bir başqa görüşə görə isə də, "Özləriylə əhdləşdiyiniz kəslər"dən, cahiliyyə dövründə Ərəblərin əldə etmiş olduqları övladlar nəzərdə tutulmuş, İslam dövründə ögey ataların bu övladlıqlar üçün bir şeylər vəsiyyət etmələri əmr edilmişdir. "O halda onlara paylarını verin." ifadəsi ilə işdə buna işarə edilmişdir.

Ancaq bütün bunlar, ayənin axışı və ayədə istifadə edilən sözlər ilə uyğun gəlməyən mənalardır. Bu vəziyyət, ayəs(n)i diqqətli bir şəkildə araşdıran kimsənin gözündən qaçmayan bir gerçəkdir. İşdə bundan ötəri biz də bunlarla əlaqədar tənqidləri araşdırmayaraq sözü uzatmaqdan qaçındıq.

"Allahın insanlardan bir qisimini digər qisimindən üstün etməsi və mallarından xərcləmələr etdikləri üçün kişilər qadınların idarəçisidir." Ayənin orijinalında keçən "kavvam" sözünün törəməs(n)i olan "sürüşüm" anlayışı, başqasının işini boynuna götürən adam deməkdir. "Kavvam" və "kayyam" sözləri də eyni mənada mübaliğəni ifadə etmək üçün istifadə edilərlər.

"Allahın insanlardan bir qisimini digər qisimindən üstün etməsi" ifadəsindən, təbii olaraq kişilərin qadınlara üstün və çox olan istiqamətləri nəzərdə tutulur. Bu da kişilərdəki ağıl icra etmə gücünün çoxluğunu və bunun davamı olan güclü-qüvvətli olma və çətin işlərə söykən/dözmə kimi imtiyazları ifadə edər. Qadınlar isə incəliyə və nəzakətliliyə söykənən romantik və həyəcan ağırlıqlı insanlardır. "Mallarından xərcləmələr etdikləri üçün" ifadəsi ilə də kişilərin boynuna götürdükləri mehir vermələri və qadının dolanışıq xərclərini təmin etmələri nəzərdə tutulmaqdadır.

Ayədə səbəb olaraq göstərilən xüsusların [Allahın üstün etməsi və maliyyə xərcləmədə ol/tapılmaq] faktlarının əhatəli olması [bütün kişi və qadınlarda etibarlı olması], bu səbəbə söykənilən hökmün yəni "Kişilər qadınların idarəçisidirlər." hökmünün yalnız ərlərlə məhdud olmadığını göstərər. Yəni söz mövzusu rəhbərlik səlahiyyəti yalnız ailə içində ərin arvadını idarə etməyə səlahiyyətli olmasından ibarət bir imtiyaz deyil. Bu imtiyaz, qadınlarla kişilərin həyatları ilə əlaqəli olan bütün ictimai sahələrdə kişinin qadını idarə etməsi lazım olduğunu ifadə edər. Kişilərin üstünlüyü ilə əlaqəli olan məsələn cəmiyyətin təməlini meydana gətirən və təbii olaraq kişilərdə qadınlardan daha çox olan ağıl icra etmə gücü ilə istiqamətləndirilən dövlət rəhbərliyi və mühakimə mexanizmi kimi ictimai sahələrdə və yenə bədən quruluşu və ağıl gücü ilə möhkəm əlaqəsi olan müdafiə etmə kimi sahələrdə kişilərin qadınlara qarşı üstünlükləri və rəhbərlik imtiyazları vardır.

Buna görə, "Kişilər qadınların idarəçisidir." ifadəsi, tam mənas(n)ı ilə mütləq bir ifadədir. Bu ifadənin arxasından gələn və aşağıda izah ediləcəyi üzrə sırf ər-arvad əlaqələrinə istiqamətli şərhdə olan "O halda yaxşı qadınlar..." ifadəsi isə, bu mütləq hökmün bir davamı, onun bir parçası və ondan çıxarılmış bir nəticədir. Yoxsa hökmün mütləqliyini qeydləndirəcək bir xüsusiyyətə sahib deyil.

"O halda yaxşı qadınlar, Allahın (kişilərin haqqlarını) qoruduğu üçün (bərabər/yoldaşlarına qarşı) itaatkar və ərləri yanlarında olmadığı halda (onların haqqlarını) qoruyucudurlar." Ayədə keçən "salihat=iyiler" sözünün kökü olan "salah" burada "nəfs ləyaqəti" deyə ifadə edilən lüğət mənasındadır. Yenə ayədəki "kanitat" sözünün kökü olan "kunut" sözü, "davamlı itaət və boyun əymə halı" mənasındadır.

Bu ifadənin əleyhdarı olaraq, "İtaətsizlik etmələrindən qorxduğunuz qadınlara" ifadəsinin iştirak etməsi, "yaxşı qadınlar" deməklə yaxşı bərabər/yoldaşların nəzərdə tutulduğunu və bu hökmün qadınların evlilik halı üçün etibarlı olduğunu, mütləq şəkildə bütün qadınlara xitab edilmədiyini göstərər. Ayrıca sifət olaraq gətirilən amma əmr məqsədli olan "itaatkar və... qoruyucudurlar." -yəni itaatkar olmalı, ərlərinin haqqlarını qorumalıdırlar- ifadəsi də bu hökmün, ər-arvad əlaqələri ilə ailə həyatına istiqamətli bir hökm olduğunun bir başqa dəlilidir. Bununla birlikdə bu hökm genişlik və darlıq baxımından səbəbinə, yəni kişinin qadını bərabər/yoldaşı olması sifəti ilə idarə etmə səlahiyyətinə sahib olmasına bağlıdır. Buna görə qadın ərinə itaət etməklə və ər-arvad əlaqələrinə istiqamətli ərinin haqqlarını qorumaqla öhdəçiliklidir.

Başqa bir deyişlə burada bu mesaj verilmək istənir: Kişilərə tanınan qadınları cəmiyyət içində idarə etmə səlahiyyəti, yalnız iki tərəf arasında ortaq olan ictimai sahələr üçün etibarlıdır. Bu sahələr dövlət rəhbərliyi, mühakimə mexanizmi və döyüş sahələri kimi kişinin üstün ağıl gücü və güclü-qüvvətli olması ilə əlaqəlidir. Bu səlahiyyət, qadınların fərdi iradə azadlığını və özünə aid iş etmə haqqını ortadan qaldırmaz. Belə ki, qadın sevdiyi şeyləri əldə etməyə çalışmaqda və istədiyi işi etməkdə sərbəstdir. Kişinin -şəriətə zidd işlər xaric- bu kimi mövzularda o qadına mane olmağa haqqı yoxdur. Bu səbəbdən qadınların özləri haqqında etdikləri qanuni şeylərdən ötəri kişilər üçün hər hansı bir məsuliyyət və günah yoxdur.

İşdə, cəmiyyətlə əlaqədar işlərdə kişilər birliyinin qadınlar birliyini idarə etmə səlahiyyəti, ancaq iki tərəf arasında ortaq olan ictimai sahələrdə etibarlı olduğu və bunun qadınların iradə azadlığını ortadan qaldırmadığı kimi, eyni şəkildə ailə həyatında da kişinin bərabər/yoldaşını idarə etməyə səlahiyyətli olması demək, qadının öz malı üzərində iradə və qənaət haqqından məhrum olması, öz haqqlarına çatdıran ön tədbirlərə müraciət etməklə fərdi və ictimai haqqlarını qorumaqda və müdafiə etməkdə müstəqil olmaması və bu məqsədlərə çatdırıcı ön tədbirlərə girişə bilməməsi demək deyil. Kişinin bərabər/yoldaşını idarə etməyə səlahiyyətli olması bu deməkdir: Kişi, bərabər/yoldaşından faydalanmanın qarşılığı olaraq onun üçün maliyyə xərcləmə etdiyinə görə qadın, əri yanında ikən faydalanma və cinsi əlaqə yaratma ilə əlaqədar bütün mövzularda ərinə itaət etməklə, onun arzularına cavab verməklə öhdəçiliklidir. Əri evdə yoxkən də onun haqqlarını qorumaqla, ona xəyanət etməməklə, yəni ərinin yatağını başqasına tapdalatmamaqla, yalnız ərinin faydalana biləcəyi istiqamətlərindən başqasını faydalandırmamaqla, evli qaldıqları və ortaq ailə həyatı yaşadıqları müddətcə əlinə verdiyi və qənaət səlahiyyətinə təqdim etdiyi malları mövzusunda ərinə xəyanət etməməklə öhdəçiliklidir.