Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Allah sizə verdiyi sözü yerinə yetirdi. Hanı... onları qırıb keçirirdiniz..." Ayədə keçən "tehussunehum" sözünün kökü olan "hass" sözü, kökdən qırxacaq şəkildə öldürmək deməkdir.

Uhud Döyüşünə bağlı rəvayətlərin ittifaq etdikləri və tarixin də sübut etdiyi bir gerçəkdir ki, möminlər döyüşün ilk mərhələsində müşrikləri məğlub et/yeyildilər, onlara qarşı üstünlük təmin etdilər və bir çoxunu qılıncdan keçirdikdən sonra mallarını yağmalamağa qoyuldular. O vaxt oxçular keçiddəki mevzilerini boşaldınca Xalid b. Velid, yanındakılar ilə birlikdə Abdullah b. Cübeyrin və yanında qalan az ədəddəki oxçunun üzərinə gedərək onları öldürdülər. Sonra möminlərə arxadan hücum etdilər. Bunun üzərinə dağılan müşriklər geri gələrək Rəsulullahın səhabələrindən yetmiş adamı öldürdülər və möminləri ağır bir təxribata uğratdılar.

Ayədə keçən "Allah sizə verdiyi sözü yerinə yetirdi." cümləsi, Al-lahın təqva və səbir şərtinə bağlı olaraq zəfərə çatdırma vədinin doğruluğuna istiqamətli bir təsbitdir. "Allahın icazəs(n)i ilə onları qırıb keçirdiniz." cümləsi, Uhud Döyüşünün ilk mərhələsində Allahın möminlərə hədiyyəs(n)i olan düşmənlərinə üstünlük təmin etmələrini əks etdirir. "Nəhayət, Allah sizə sevdiyinizi (zəfəri) göstərdikdən sonra zəifliyə qapıldınız, (Peyğəmbərin verdiyi) əmr mövzusunda mübahisə/müzakirəyə cəhd etdiniz və itaətsizlik etdiniz." ifadəsi də, oxçuların davranışlarını əks etdirir.

Bilindiyi kimi oxçular qənimət ala bilmək üçün mevzilerini tərk edib, Peyğəmbərimiz ilə birlikdə olanlara qatılma mövzusunda aralarında mübahisə/müzakirəyə qoyuldular. Beləcə zəifliyə qapılmış, döyüş mövzusunda mübahisə/müzakirəyə girişmiş və Peyğəmbərimizin, vəziyyət nə olursa olsun mevzilerini tərk etməmələri yolundakı əmrinə qarşı gəlmiş oldular. Buna görə, ayədə keçən "feşiltum" hərəkətinin kökü olan "feşel" sözünü, gev-şekliğe qapılma və iradə zəifliyi olaraq açıqlamaq lazımdır. Bu sözü "qorxaqlıq" mənasına tutmaq, onların vəziyyətini əks etdirməz. Çün-kü bu davranışlarının arxasında qorxaqlıq deyil, qənimət ehtirası vardı. Əgər bu sözü qorxaqlıq mənasında al/götürsək, bu sifət Müsəlmanların bütünü üçün söz mövzusu olardı. Bu vəziyyətdə "sonra sizi onların başından sovdu." cümləsindəki "sonra" sözü zaman baxımından deyil, sıralama baxımından sonralıq ifadə edər.

Ayədəki "mübahisə/müzakirəyə cəhd etdiniz" ifadəsi, bütün oxçuların zəiflik və əmr dinləməzlik baxımından eyni tutumu mənimsəmədiklərini, tərsinə bəzilərinin əmrə itaət edərək söz dinləmə rəftarını davam etdirməkdə israrlı olduqlarını göstərər. Buna görə uca Allah bu ifadələrin arxasından "Kiminiz dünyanı istəyirdi. Kiminiz də axirəti istəyirdi." buyurur.

"Sonra sizi imtahandan keçirmək üçün onların başından sovdu." Yəni boşalma, mübahisə/müzakirə və əmrə qarşı gəlmə halları ortaya çıxdıqdan sonra sizi müşriklərdən saxladı. Qısacası, aranızda ixtilaf meydana gəldikdən sonra sizi sınayıb imanınızı və Allah yolundakı səbir dərəcənizi sınamaq üçün sizə müşriklərdən əl çəkdirdi. Çünki ürəklərdə meydana gələn ixtilaf, bəlanın (imtahanın) yayılmasını tələb edən ən güclü faktordur. Beləcə mömin ilə münafiq, imanı kökləşmiş və əzmində sabit mömin ilə rəngli və yanar-dönər şəxsiyyətli kimsə bir-birindən ayırt edilər. Bununla birlikdə uca Allah, lütfü ilə onları bağışladığını bildirir: "Amma yenə də sizi bağışladı."

"Hanı Peyğəmbər sizi arxanızdan çağırarkən heç kimə baxmadan qaçırdınız..." Ayədə keçən "tus'idune" hərəkətinin kökü olan "is'ad" sözü, bir yerdən uzaqlaşıb getmək deməkdir. "Su-ud" kökü isə bu mənada deyil. O, yüksək bir yerə çıxmaq deməkdir. Ərəblər, "Quruda uzağa getdi" mənasında "Es'ade fi canib'il-berri" deyərlər. "Nərdivanda yuxarı çıxdı" mənasında isə, "Saade fi's-süllem" deyərlər. Bir görüşə görə isə, bəzən "is'ad" sözü "suud" sözü yerinə istifadə edilər.

"İz" sözü, zərf ədatıdır və gizli "uzkuru=hatırlayın" hərəkəti ilə əlaqəlidir. Bu vəziyyətdə açıq ifadə, "uzkuru iz tus'idune" olar. Bir görüşə görə bu ədat, "sarafekum" və ya "liyebteliyekum" hərəkətlərinə bağlıdır. "Velatelvune" hərəkəti, dönüb baxmaq və yönəlmək mənasını verən "leyy" kökündən gəlir. Mecma-ul Bəyan təfsirində deyildiyinə görə, bu söz yalnız mənfi şəkildə istifadə edilər. Buna görə "leveytu al/götürə keza=şuna yönəldim, döndüm" deyilməz.

"Hanı Peyğəmbər sizi arxanızdan çağırarkən..." Ayədəki "uhra-kum=arkanız, sonunuz" sözü, "ula=önünüz, başınız" sözünün əleyhdarıdır. Onları çağıran Peyğəmbərimizin, arxalarında, sonlarında ol-ması bunu göstərir: Müsəlmanlar uzun bir konvoy halında bölük bölük olub Peyğəmbərimizin ətrafından dağılmışlar. Baş tərəfləri Peyğəmbərdən bir xeyli uzaqlaşmış, sonları isə hələ Peyğəmbərimizə ya-qın bir yerdəymiş. Peyğəmbərimiz bu uzun konvoyun sonlarının arxasından onları çağırır, lakin onların nə baş tərəfləri və nə son tərəfləri dönüb ona baxmırlarmış və Peyğəmbərimizin müşriklər kütləsinin arasında qalmasına etinasız bir şəkildə uzaqlara qaçırlarmış.

Ancaq bu ayələrin əvvəlində, daha əvvəl təfsirini etdiyimiz "Şükr edənləri isə Allah mükafatlandıracaq." ifadəsi göstərir ki, möminlərin bəziləri nə ilk başdakı təxribatda və nə Peyğəmbərimizin öldüyü xəbəri yayıldıqdan sonra əzmlərində sarsıntıya uğramadılar və təxribata düşmədilər. Peyğəmbərimizin öldüyü yolundakı söz-söhbətin təxribata gətirib çıxardığını bu ayə sübut edir: "İndi əgər o ölər ya da öldürülsə, topuqlarınız üzərində gerimi dönəcəksiniz?"

"Hanı Peyğəmbər sizi arxanızdan çağırarkən heç kimə baxmadan qaçırdınız." ayəsinin dəlalət etdiyi xüsuslardan biri də, Peyğəmbərimizin öldüyü yolundakı söz-söhbətin möminlərin təxribata uğrayıb döyüş sahəsindən uzaqlaşmalarından sonra yayıldığıdır.