Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Onlar ki; "Allah bizə... əmr etdi..." Bu ifadə daha əvvəl zikr edilən kəslərin sifətidir. Ayədə keçən "əhdə" sözü "əmr etmək" deməkdir. "Qurban" sözü isə "Allaha yaxınlaşmanın vasitəs(n)i olan nemətlər və digər şeylər" mənasındadır. "atəşin yeməyi" təbiri, "atəşin yanacağı" mənasını daşıyan kinayəli bir təbirdir. "Sizə, məndən əvvəl... nə qədər peyğəmbərlər gəldi." ifadəsi ilə İsrail Oğullarına göndərilən və onların əlləri ilə öldürülən Zəkəriyyə (ə.s) və Yəhya (ə.s) kimi peyğəmbərlər nəzərdə tutulur.

"Əgər səni yalanladılar isə, səndən əvvəl nə qədər... peyğəmbərlər də yalanlanmışlar idi." Bu ifadə Yəhudilərin Peyğəmbərimizi (s. a. a) yalanlamaları mövzusunda o həzrəti təsəlli etmə məqsədi daşıyır. Ayədə keçən "zubur" sözü "zəbur" sözünün çoxluğudur; "zəbur" isə "hökm və öyüd kitabı" deməkdir. Buradakı "zubur" sözü və "kitab-ul munir=aydınlatıcı kitab" ifadəsi ilə Hz. Nuha (ə.s) endirilən kitab, Hz. İbrahimə endirilən səhifələr ilə Tövrat və İncil kimi müqəddəs qaynaqlar nəzərdə tutulur.

"Hər kəs ölümü dadacaq..." Bu ayə inanan üçün vəd (müjdə), inkar edən üçün isə təhdid xüsusiyyətindədir. Ayə hər nəfs sahibi, hər canlı varlıq haqqında qətiliklə etibarlı olan ümumi bir hökmlə sözə girir. Ayədə keçən "tuveffevne" sözü "tevfiye" kökündən "tam olaraq vermə" mənasındadır. Bəzi təfsirçilər bu ayəs(n)i Boğaz aləminin (dünya ilə axirət aləmi arasındakı aləmin) varlığını göstərən bir dəlil olaraq görmüşlər. Səbəbləri də, ayənin axirət mükafatının bir hissəsinin daha əvvəl veriləcəyinə dəlalət etməsidir. Buna görə qiyamət günü reallaşdırılacaq olan mükafatlandırma əməliyyatı "tam olaraq vermə" olacaq. Bu gözəl bir istidlaldir.

Ayədəki "zuhzihe" sözünün məsdəri olan "zehzehe" sözü "uzaqlaşdırmaq" deməkdir. Bu sözün əsl mənas(n)ı, bir şeyi tələsik ilə arxa arxaya özünə doğru çəkməkdir. "Faze" hərəkətinin kökü olan "fevz" sözü "məqsədə çatmaq" deməkdir. "Gurur=aldatma" sözü "garre" sözünün məsdəri ola biləcəyi kimi "garrun" sözünün (yəni adı failin) çoxluğu da ola bilər.

"And olsun ki, mallarınız və canlarınız mövzusunda qətiliklə sınanacaqsınız..." Ayədə keçən "letublevunne" sözünün kökü olan "ibla" sözü "sınaq, sınama" deməkdir. Uca Allah yuxarıda möminlərin bəlaya düçar olma və imtahana çəkilmə qanununun möminlərin haqqında tətbiq olunacağını ifadə etdikdən sonra Yəhudilərin sözünü zikr edir. Bunun da möminlərin əzmini incidici, əhvallarını pozucu bir təsir meydana gətirməsi təbiidir. İşdə bundan ötəri bu ayədə dərhal bunu bildirdi ki: "Bu ilahi imtahan və Əhli Kitabla müşriklər tərəfindən deyilən bu kədərli sözlər möminlərə təkrar ediləcək, bu cür sözlərlə çox qarşılaşacaqlar, onlarla qulaqları cırmaqlanılacaq. O halda onlara düşən vəzifə səbr etmək, çəkinmək və təqva sahibi olmaqdır. Beləcə Rəbləri onları ayaqlarının sürüşməsindən və zəifliyə uğramaqdan qoruyaraq əzm və iradə sahibi olmalarını təmin edəcək." Bu ifadə hələ olmamış bir şeyi əvvəldən xəbər verməkdir. Məqsəd möminlərin o vəziyyətə qarşı lazımlı hazırlıqları etmələri və o vəziyyətə özlərini tapşırıqlarıdır.

"Özlərinə kitab verilənlərdən... kədərli sözlər eşidəcəksiniz." ayəsində "əzən kəsərən" ifadəsi "söz" yerində istifadə edildi ki bu təsiri, təsir edənin yerinə qoyan bir ifadə formasıdır.

"Hanı Allah... söz al/götürmüşdü..." Bu ayədəki "nebezuhu" hərəkətinin kökü olan "nebz" sözü "atmaq" deməkdir. "Nebezehu verae zahri-hi=onu kürəyinin arxasına atdı" cümləsi "tərk etmək, maraqlanmamaq" mənasını verən bir deyimdir. Necə ki "cealehu nusbe ayneyhi=onu gözlərinin qabağına keçərdi" cümləsi də "tutmaq, al/götürmək, sarılmaq və əhəmiyyət vermək" mənasını daşıyan bir deyimdir.