ELÇİn qarayev iRƏvan xanliğI (1747-1828) baki 2010

2.5. İkinci Rusiya-İran müharibəsi və İrəvan xanlığının işğalı

Qeyd etmək lazımdır ki, istər rus qafqazşünaslarının əsərlərində, istər sovet tarixşünaslığında, istərsə də müasir tarixşünaslıqda ikinci Rusiya-İran müharibəsinin başlanmasının əsl günahkarı birtərəfli olaraq Qacar İran dövləti olduğu bildirilir. Lakin dövrün mənbələrində bunun tam əksini sübut edən məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Sənədlərə əsasən qeyd etmək olar ki, hər iki müharibənin başlanmasında heç də Rusiyanın az rolu olmamışdı. Ümumiyyətlə, Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanları P.D.Sisianov və A.P.Yermolovun şöhrətpərəstliyi, mənəm-mənəmliyi, dikbaşlığı, kobudluğu, söyüşkənliyi, güzəştə getməmələri dövlətlərarası münasibətlərin gərginləşdirməsində mühüm rol oynamışdı. Məsələn, adi ordu generalı olan P.D.Sisianovun 1805-ci il martın 29-da Qacar İran dövlətinin başçısı Fətəli şaha yazdığı məktubu, onun dikbaşlığına, mənəmmənəmliyinə əyani sübutdur. O, məktubda rus qoşunlarının qələbələri ilə öyünərək şahın qarşıında dörd tələb irəli sürmüşdü: 1. Sizə əsir düşən bütün silahlı, silahsız və yaxud yaralı rus əsgərləri təhvil verilməli; 2.Yuxarıda deyildiyi kimi, əsir düşən bütün gürcü knyazları, zadəganları və tacirləri təhvil verilməli; 3. Tiflisin qarəti zamanı Ağa Məhəmməd şah tərəfindən İraklidən qənimət götürülmüş bütün toplar təhvil verilməli; 4.Sizin tərəfinizdən keçən əməliyyat zamanı vurulan ziyana görə rus pulu ilə 1 miliyon rubl ödəməli. Bu tələblərdən sonra o, şaha hədə-qorxu gələrək yazırdı: «Onda İran sahilləri rahat və sakit qalacaq, siz alihəzrət Araz və Kür çaylarından şimal ərazilərə toxunmayacağınız təqdirdə Tehran külə döndərilməyəcəkdir» (12,226-229). Belə hədə qorxu dolu məktublar Azərbaycan xanlarına, xüsusən İrəvan xanına da yazılmışdı.

Hər iki Rusiya-İran müharibələrinin başlanmasında rus komandanlığının əsasən günahkar olması general adyutant Paskeviçin 1826-cı ildə çara göndərdiyi iki məktubundan da bəlli olmuşdu. Müharibənin başlanmasında A.P.Yermolovu günahlandıran Paskeviç Gəncə döyüşündə əsir düşmüş Cavad xanın oğlu Uğurlu xanın ifadələrinə əsasən, çara göndərdiyi birinci məktubunda yazırdı: «1. Gürcüstanda olan, Tiflisdən keçən bütün İran məmurları Abbas Mizəyə və şahın özünə Yermolovun yaramaz hərəkətləri, söyüş söyməsi haqqında məlumat verirdilər. 2. İrəvan sərdarı dəfələrlə general Yermolovdan və polkovnik Sevarsamidzedən məktub almışdı. Xüsusilə, Sevarsamidzedən alınan məktubda yuxarıda göstərilən ədəbsiz sözlər öz əksini tapmışdı. Belə məzmunlu məktubları tərgitməyi Abbas Mirzə Yermolovdan xahiş etmişdi. 3. Yermolov Göyçə gölünün şimal hissəsində yeni sərhədlərin çəkilməsini tələb edərkən, onun yanına göndərilən məmurların yanında tez-tez şəxsən şahın özünə və bütün İran xalqına ədəbsiz söyüşlər söyürdü. Məmurlar geri qayıdarkən bu haqda şaha məlumat verirmişdilər və xalq arasında yaymışdılar. Buna görə, din xadimləri ayağa qalxaraq şahdan müharibə tələb edirdilər. 4. Keçən il payızda (1825-E.Q.) Mazaroviç axırıncı dəfə şahın qəbulunda olanda, şah ona padşah olduğunu və padşahla iş gördüyünü, Yermolovun şıltaqlığına görə heç bir arşın torpaq verməyəcəyini, əgər bu rus çarı üçün əhəmiyyətsizdirsə, onda o özü güzəştə getsin cavabını vermişdi. Sonra Yermolovun yanına Tiflisə nüfuzlu məmur göndərilmişdi. Lakin ona (məmura-E.Q.) general Velyaminovla danışıqlar aparmaq tapşırılmamışdı. 5. Göndərilmiş nümayəndə geri qayıtdı, bunun ardınca Tiflisdən gələn rus ordusu mübahisəli əraziyə daxil olaraq xalqı oradan qovdu və burada qışlamağa başladı. Yazda isə Rusiya elçisi Tiflisə daxil olanda, onun tərəfindən ilk öncə polkovnik Bartolomey şah sarayına göndərildi. Məmur Təbrizdən keçərkən şahzadə rus qoşunlarının sərhəddi keçdiyini və Abaranda qala tikmələri haqqında İrəvan sərdarından məlumat aldı. Bu xəbərdən təsirlənən şahzadə o saat polkovnik Bartolomeyi yanına çağırıraraq deyir ki, ruslar bir tərəfdən nümayəndə, digər tərəfdən isə qoşun göndərirlər. Buna görə cənab Bartolomey işi dayandırmaq üçün geri qaytarıldı. O, Araz çayı yanında knyaz Menşikovla qarşılaşır və ondan qalanın tikintisini dayandırmaq üçün kağız alaraq Tiflisə gəlir. Lakin artıq bütün qoşunlar Göyçə sahilində dayanmışdı. Müharibə başlayır və bizimkilər (ruslar-E.Q.) 300 nəfər itki verərək geri çəkilir» (11,140-142).

O, ikinci məktubda isə həm P.D.Sisyanov, həm də A.P.Yermolov haqqında maraqlı məlumat verilmişdi. Məktubda yazırdı: «Buradakı başçıların (Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanları-E.Q.) şöhrətpərəstliyi Rusiyaya baha başa gəlmişdi. Sisianovun şöhrətpərəstliyi, böyük qabliyyətlə, qələbə və hiylələrlə himayəçiliyə keçirdiyi dörd xanlıq Rusiyaya 10 il müharibəyə başa gəlmişdi. İndiki başçının (Yermolov-E.Q.) şöhrətpərəçtliyi isə yeni müharibəyə gətirib çıxarmışdı. Bunu əsirlərin dəyişilməsi üçün razılıq əsasında yanına adam göndərdiyim Abbas Mirzə də təsdiq edir. …Mənim fikirimcə burada müharibənin başlanmasında Yermolovun müxtəlif hiylələri səbəb olmasilə hamı razıdır. Döyüşdə əsir alınmış gəncəli Uğurlu xan qorxudan bunu təsdiq etmiş və sonra məxfi ifadə vermişdi… Digər iranlılar və azərbaycanlılar indiki qızışan müharibə haqqında belə izahat verirdilər: Düzdür müharibəni biz (şah hökuməti-E.Q.) başlamışıq. Lakin Yermolovun bizə münasibətini görərək müharibəyə on ildir ki, hazırlaşırıq. Bizi silahlı olmağa məcbur edirdilər, sizin dayanmadan hücumunuzdan qorxaraq qoşun saxlamağa məcbur idik…(11,16-17). Müharibənin başlanmasında rus qoşunlarının baş komandanı Yermolovun mənfi keyfiyyətlərinin böyük rolundan bəhs edən bu sənədlərdən əlavə, hadisələrin canlı şahidləri də bu haqda məlumat vermişlər. Belə şahidlərdən biri yazır ki, «Sülh münasibətlərinin olduğu vaxt iranlılar müharibə elan etmədən İrəvan tərəfdən qəflətən bizim torpaqlara yürüş etdilər. Çoxları bu müharibənin səbəbını şöhrət qazanmaq arzusunda olan Yermolovun fitnəkarlığında görürdü… O, şah sarayı ilə ədəbsiz rəftar edirdi, tez-tez onlara sataşır və hər cəhətdən ingilislərin İranda nüfuzuna mane olmağa çalışırdı. Şübhəsiz o, bizə lazım olan İrəvan xanlığına paxıllıqla baxırdı. Bundan əlavə, o dövrdə sərhəd xəttində yaşayan və İrəvan xanı tərəfindən müdafiə olunuan köçəri tatarlara (Azəri türkləri-E.Q.) və qarapapaqlılara həddini bildirmək istəyirdi» (173,9-10). Beləliklə, qeyd edilən sənədlərdən görünür ki, müharibənin başlanmasında Rusiya tərəfinin də az günahı olmamışdı.

İrəvan torpaqlarını geri qaytarmaq üçün Hüseynqulu xan Rusiya ilə Qacar İranı arasında başlayan hərbi əməliyyatlardan yararlanmaq qərarına gəldi. 1826-cı il iyulun ortalarında İrəvan qoşunu dörd istiqamətdə Şuragöl və Pəmbəyə yürüşə başladı. Bu zaman İrəvan qoşunlarının sərhəddə düzümü belə idi: Hüseynqulu xanın başçılığı ilə 6 topa malik 2 batalion, 3000 süvari dəstə Mirəkdə, İrəvan xanının qardaşı Həsən xanın başçılığı ilə 5000 nəfərlik qoşun Gümrü istiqamətində, 1000 nəfərə yaxın digər dəstə isə Göyçə gölü ətrafında cəmləşmişdi (5,470).

İlk yürüş 1826-cı il iyulun 16-da səhər tezdən başladı. Hüseyinqulu xanın başçılığı ilə 5 min nəfərlik İrəvan qoşunu Mirək kəndində yerləşən rus gözətçi məntəqəsinə hücum etdi. Həmin vaxt kənddə polkovnik knyaz Sevarsamidzenin başçılığı ilə 3 topa malik 650 nəfərdən ibarət rus qoşunu var idi. İrəvanlıların qəfl hücumu polkovniki çaşdırdı. O, vaxt qazanmaq üçün bir ermənini məktubla xanın yanına göndərərək, ondan bu hücumu dayandırmağı xahiş etdi. Lakin elçiyə xəbər verilir ki, xan knyazla danışıq aparmağa ehtiyac bilmir və onun özünü məhv etmək niyyətindədir. Hüseynqulu xan Sevarsamidzeni öldürənə 3 min çervon miqdarında mükafat təyin etmişdi. İrəli atılan İrəvan süvariləri ilk hücumda 9 kazakı əsir götürdü. Hüseyinqulu xan rusların Gümrü ilə əlaqəsini kəsməklə onları məhv etmək niyyətində idi. Lakin knyaz xanın bu niyyətini başa düşərək düşərgəni tərk etmək qərarına gəldi. Beləliklə, o, İrəvan qoşununun təqibi altında qoşunla Gümrüyə gəlib çatdı (110,355; 304,34-37). Bu hücumda xeyli rus əsgəri öldürüldü, rus alayına məxsus 450 at və ruslara sığınmış 200 erməni ailəsi irəvanlılar tərəfindən ələ keçirildi (5,470).

İkinci İrəvan qoşunu Həsən xanın başçılığı ilə Şuragöl sərhəddində cəmləşmişdi. Onun süvari dəstəsi eyni vaxtda Kiçik Qarakilsə kəndində yerləşən rus gözətçi məntəqəsinə hücum etdi. Bu əməliyyatda İrəvan qoşunu kəndi ələ keçirərək onu yandırmış, 150 nəfər əsir almış, çoxlu mal-qara və ruslara məxsus ilıxını qənimət götürmüşdü. Digər tərəfdən xan şuragöllüləri İrəvana köçürmək üçün hiyləyə əl atdı. Xanın adamları əyalətin ruslar tərəfindən guya İrəvana güzəşt ediləcəyi şayəsini yaymağa başladı. Şuragöl hakimi Budaq Sultan bu çağrışa müsbət cavab verdi. Əhalini köçürmək üçün Həsən xan sultanın yanına Hamo və Qafar xanın başçılığı ilə 300-ə qədər atlı dəstəsi göndərdi. Lakin İrəvan xanı əhalini öz tərəfinə çəkə bilmədi. Yalnız Budaq Sultana yaxın altı ailə İrəvana köçürüldü (215,353-354; 110,355).

İyulun 16-da İrəvan xanlığının min nəfərdən ibarət digər dəstəsi Böyük Qarakilsə kəndindən 18 verst aralıda, Qəmzəçəmən çayı kənarında yerləşən rus gözətçi məntəqəsinə hücum etdi. Burada yerləşən məntəqə tamamilə dağıdıldı, 15 əsgər öldürüldü və Tiflis piyada alayına məxsus ilıxı ələ keçirildi (110,355). Gümrüdə mövqe tutmuş Sevarsamidzenin gördüyü tədbirlər də bu hücumun qarşısını ala bilmədi. O, podporuçik Çavçavadzenin başçılığı ilə 30 nəfər piyada və 50 nəfər borçalılardan ibarət süvari dəstəni köməyə göndərdi. Lakin bu dəstə də darmadağın olundu, podporuçik ancaq 19 nəfər borçalı süvarisi ilə geri qayıtdı (5,471; 304,50).

Dördüncü İrəvan qoşunu Sadıqlı kəndində yerləşən gözətçi məntəqəsini dağıdaraq, Balıqçayın kənarında yerləşən rus məntəqəsini hər tərəfdən mühasirəyə aldı. Balıqçay gözətçi məntəqəsi rus komandanlığına çox vacib idi. Çünki bu məntəqə İrəvan və şah qoşunlarının Qazax, Borçalı, Şəmşəddil əyalətlərinə gedən yolun üzərində bir maneə idi. Burada kapitan Pereverzyevin başçılığı ilə Tiflis alayının bir bölüyü yerləşmişdi. Bu gözətçi məntəqəni gücləndirmək üçün A.P.Yermolov iyulun 26-da tiflis alayının 160 nəfərdən ibarət bir dəstəsini kapitan Voronkovun başçılığı ilə Balıqçaya göndərdi. Bu dəstə oraya ərzaq və artilleriya aparırdı. İyulun 27-də onlar məntəqəyə çatmamış 1000 nəfərdən ibarət İrəvan süvarisi tərəfindən mühasirəyə alındı. Döyüş nəticəsində kapitan Voronkovun dəstəsi irəvanlılar tərəfindən məhv edildi. Onlardan 17 nəfər yaralanaraq əsir düşür, 38 nəfər qaça bilir, qalanları isə öldürülür (111,363). Rus komandanlığı bu məğlubiyyətin səbəbini dəstədə olan qazaxlılardan ibarət süvarilərin xəyanətində görürdü. Qazax distansiyasının pristavı Snejevskinin rəhbərliyi altında olan 40 nəfərdən ibarət qazax süvari dəstəsi rusları aldadaraq onları birbaşa irəvanlıların üzərinə aparmış və ilk atəş açılan kimi döyüş meydanından qaçmışdılar (5,471; 304,50). Kapitan Voronkovun dəstəsinin məhv edilməsi, ərzaq və sursatın irəvanlılar tərəfindən ələ keçirilməsi Balıqçayda olan rus dəstəsini çıxılmaz vəziyyətə saldı. Vəziyyətin qorxulu olduğunu başa düşən kapitan Pereverzyev buranı tərk etmək qərarına gəldi. Onun əmri ilə 2 topa malik 300 nəfər piyada dəstə iyulun 28-də gecə ikən Balıqçayı tərk edərək Böyük Qarakilsə kəndinə çəkildi. (5,471; 304,52).

Çox qısa vaxt ərzində Hüseynqulu xanın qoşunu Gümrü və Böyük Qarakilsəni çıxmaqla, sərhəd boyu bütün rus gözətçi məntəqələrini ələ keçirdi. Lakin Hüseynqulu xan bu qələbəni axıra çatdıra bilmədi. Belə ki, İrəvan xanı Göyçə ətrafında dayanaraq Abbas Mirzəni gözləməyə başladı. Şahzadə 1826-cı il iyulun 19-da güclü qoşunla Cənubi Qafqaza hücum etmişdi. O, Gəncəni geri alacağı təqdirdə Hüseynqulu xan qoşunu ilə onunla birləşərək Tiflisə yürüş etməli idi. Göyçə ətrafında şah qoşununu gözləmək xanın bağışlanılmaz səhvi idi. Digər tərəfdən rus gözətçi məntəqələrini mühasirəyə alan ayrı-ayrı İrəvan qoşunu arasında əlaqə yox idi. Bundan istifadə edən rus dəstələri isə itki verməsinə baxmayaraq birləşə bilmişdi.

İrəvan qoşununun bütün sərhəd boyu hücuma keçməsi sərhəddə yerləşən rus qoşununu pis vəziyyətə saldı. Bu xəbəri alan A.P.Yermolov knyaz Sevarsamidzeyə nəyin bahasına olur olsun Pəmbək və Göyçəyə gedən yol üzərində yerləşən Böyük Qarakilsə kəndini əldə saxlamasını əmr etdi. Bu əmri alan knyaz iyulun 18-də Gümrüdə polkovnik baron Fridriksin başçılığı ilə 4 topa malik 700 nəfər dəstə, bundan əlavə Bəykəndində, Hamamlıda, Cəlaloğlunda və Balıqçayda kiçik dəstələr yerləşdirərək Böyük Qarakilsə kəndinə doğru hərəkət etdi. Rus qoşununun bir hissəsinin Güirüdən getməsi irəvanlıları daha da ruhlandırdı. Onlar Gümrünü sıx mühasirəyə aldılar. İrəvanlılar hər tərəfdən ərzaq gələn yolları bağlamışdı. İrəvan qoşununun güclü təzyiqi altında acınacaqlı vəziyyətə düşən rus qoşunu baron Fridriksin əmri ilə Böyük Qarakilsəyə geri çəkilməyə məcbur oldu. Geri çəkilərkən Bəykəndində və Hamamlıda yerləşən dəstələr də onlara qoşuldu (5,471-472; 151,620).

Rusların bütün qüvvəsi Böyük Qarakilsə kəndində cəmləşmişdi. Burada 4 batalion, 20 topa malik 3 bölük və 370 nəfərdən ibarət süvari dəstə vardı. İyulun 29-da Sevarsamidze əlavə kömək almasına baxmayaraq, rus qoşunlarının vəziyyəti acınacaqlı idi. Kənd hər tərəfdən İrəvan qoşunu tərəfindən güclü mühasirəyə alınmışdı. Digər tərəfdən ərzaq çatışmamazlığı rus qoşununu əldən salmışdı. Vəziyyətin acınacaqlı olduğunu görən A.P.Yermolov bütün qüvvələri Cəlaloğlu qalasına çəkilməyi əmr etdi. Avqustun 1-də rus qoşunu tikililəri yandıraraq geri çəkildi. Arxadan rus qoşununu təqib edən irəvanlılar onlara xeyli itki verdi. Döyüşlərin birində İrəvan xanının Borçalılara yazdığı məktubunu aparan bir azərbaycanlı döyüşçü ələ keçirildi. Sevarsamidzenin əmri ilə o asılmaqla cəzalandırıldı. Nəhayət, avqustun 15-də rus qoşunu Cəlaloğlu qalasına gəlib çatdı (5,471-472; 151,620).

Beləliklə, İrəvan qoşunu iki həftə ərzində bütün Pəmbək və Şuragölü rus qoşunundan təmizləyir. Bu əməliyyatın nəticəsini osmanlı mənbəyi belə təsvir edir: «İrəvan sərdarı və qardaşı Həsən xan Abadan qalasını azad edib, oradan qaçıb Qarakilsəyə sığınan rusları qılıncdan keçirərək yeddi yüz tərəkəməni İrəvan, Gümrü qəzasının dörd kəndini əcəm tərəfə köçürür, daha dörd kəndi isə Qars paşalığında Maqazberd bəyi Şərif ağaya təslim etmişdi (57,111-112). İrəvanlıların bu genişmiqyaslı yürüşü nəticəsində rus qoşunu 158 nəfər əsgər və zabit itirmişdi (125,143).

Pəmbək və Şuragöl sultanlıqları rus qoşunlarından azad edildikdən sonra İrəvan qoşunu qonşu əyalətlərə də hücumlar təşkil etməyə başladı. Bozabdalda yerləşən İrəvan gözətçi dəstəsi almanların məskən saldığı Yekaterinenfeld kəndinə hücum edərək, buranı qarət etmiş və 300 nəfəri əsir götürmüşdü. Rus dəstəsi kəndə köməyə gələndə artıq irəvanlılar buranı tərk etmişdi (5,472).

Hüseynqulu xanın başçılığı ilə digər bir dəstə Göyçə gölünü dolanmaqla Şəmşəddil əyalətinə doğru hərəkət edərək, Zəyəm çayı sahilində yerləşən yüksəklikdə düşərgə salmışdı. İrəvan xanı Carda yerləşən gürcü şahzadəsi Aleksandırın və Şəki xanının qüvvələri ilə birləşərək buradan Kaxetiyaya hücum etmək niyyətində idi (113,379). Zəyəm çayı ətrafında dayanan Hüseynqulu xan vəziyyətdən istifadə edərək Şəmşəddil, Borçalı və Qazax əhalisinə məktub göndərərək onları rus qoşununa qarşı mübarizəyə çağırırdı (112,375). O, Qazax əhalisinə göndərdiyi məktubda yazırdı: «Ruslarla bizim aramızda sülh olanda xahiş edirdiniz ki, sizi və ailənizi rusların əlindən qurtaraq… Artıq bu vaxt yetişib». (151,618-619). Tezliklə, İrəvan xanının bu çağırışı əhali tərəfindən rəğbətlə qarşılandı.

Rus komandanlığı Hüseynqulu xanın xalq arasında nüfuzunun artmasından qorxaraq və onun hərəkətinin təhlükəli olduğunu başa düşərək əks-tədbirlər görməli oldu. 1826-cı il sentyabrın 12-də A.P.Yermolov 2 bataliyon, 12 top və 400 kazak dəstəsi ilə Qazax və Şəmşəddilə doğru hərəkət etdi. Qeyd etmək lazımdır ki, 1826-cı il sentyabrın 13-də Abbas Mirzənin başçılığı ilə şah qoşunu və Paskeviçin başçılığı ilə rus qoşunu Gəncə ətrafında üz-üzə gəlmişdi. Bu döyüşdə şahzadə məğlub olaraq cənuba doğru çəkilmişdi (114,380; 41,83). Bu xəbəri və eyni zamanda A.P.Yermolovun güclü qoşunla Həsənsu çayına yaxınlaşdığını eşidən Hüseynqulu xan rus qoşunu ilə toqquşmadan ehtiyat edərək əvvəl Göyçə ətrafına, sonra isə İrəvan qalasına çəkildi. Onun ardınca xanlığın şimal hissəsindəki kəndlərin əhalisi rus qoşununun qorxusundan dağlara çəkildi (112,375-376, 113,379; 416,85-86; 151,688). Hacı Murad İbrahimbəyli əsərində guya rus qoşunu ilə irəvanlılar arasında döyüş olduğunu və bu döyüşdə İrəvan qoşununun məğlubiyyətə uğradığını qeyd edir (161,194). Əslində Hüseynqulu xan rus qoşunu ilə qarşılaşmaqdan ehtiyat edərək döyüşsüz geri çəkilmişdi. Lakin A.P.Yermolov İrəvan xanının geri çəkilməsindən və əhalinin qorxmasından istifadə edə bilmədi. O, 1826-cı il sentyabrın 17-də çara yazdığı məlumatda bunun səbəbini belə izah edirdi: «Mən ərzaq və atların çatışmamasından, qışın yaxınlaşmasından, xüsusilə, düşmənin güclü qarnizona malik İrəvan və Sərdarabad kimi möhkəm qalalara sığınmasından ehtiyat edərək bu hadisədən istifadə etmədim...» (416,86-87).

Lakin İrəvan qoşununun rusların nəzarəti altında olan kəndlərə hücumları davam edirdi. Hüseynqulu xanın qardaşı Həsən xanın başçılığı ilə üç minlik digər qoşun sentyabrın 2-də İrəvan sərhəddi tərəfdən Lori düzündə yerləşən kəndlərə hücum edərək çoxlu mal-qara ələ keçirmişdi. Bu xəbəri eşidən Sevarsamidze onları təqib etmək üçün dəstə göndərdi. Kiçik toqquşmadan sonra irəvanlılar geri çəkildi. Nəticədə, ələ keçirilmiş mal-qaranın bir hissəsi geri qaytarıldı. Bu toqquşmada ruslardan 2 əsgər, 4 kazak öldürülmüş və İrəvan qoşunu 1000 ədəd iribuynuzlu mal-qara qənimət götürə bilmişdi (5,473-474; 112,375).

İrəvan qoşunun qəfl hücumlarla Cəlaloğlu qalasına sığınan rus dəstələrini tez-tez narahat etməsi A.P.Yermolovu qəti tədbir görməsinə səbəb oldu. O, ilk növbədə sərhəd qoşunlarının başçısı knyaz Sevarsamidzeni vəzifədən götürərək, onun əvəzinə bu vəzifəyə general-mayor Denis Davudovu təyin etdi. Baş komandan ona Həsən xanın qoşununa qarşı genişmiqyaslı hücuma keçməsi haqqında göstəriş verdi. General-mayor D.Davudov 1826-cı il sentyabrın 15-də 1000 nəfər gürcü süvarisinin müşayətilə Cəlaloğluna gəldi. O, qalada 3 topa malik 4 piyada rotası, 400 süvari qoyaraq, 12 topa malik 3 batalyon və 900 süvari dəstəsi ilə Həsən xana qarşı hücuma keçdi (5,474). Yolda ikən bu qoşuna erməni könüllüləri də qoşulmağa başladı. Sentyabrın 19-da rus qoşunu Mirək kəndinə doğru hərəkət edir. Həsən xan öz süvari dəstəsilə döyüşdən yayınaraq geri çəkildi. Yolları üzərində olan əkin sahələrini və otlaqları yandıraraq geri çəkilən İrəvan qoşunu Mirək yaxınlığında dayandı. Sentiyabrın 21-də burada tərəflər arasında döyüş baş verdi. Rus qoşununun ciddi cəhdinə baxmayaraq, İrəvan qoşunu inadla döyüşərək çox müvəffəqiyyətlə müdafiə olunurdu. Döyüş qaranlıq düşənə qədər davam etdi. Axşam düşməsindən istifadə edən İrəvan qoşunu geri çəkilir.

Sentyabrın 22-də general-mayor D.Davudov qoşunla İrəvan xanlığının ərazisinə daxil olaraq heç bir müqavimətə rast gəlmədən Eçmiədzin kilsəsindən bir qədər aralıda yerləşən Sudakənd kəndinə gəlib çatdı. Rus qoşununun hücumundan vahiməyə düşən sərhəd kəndlərinin əhalisi evlərini tərk edərək xanlığın içərilərinə və əlçatmaz dağlara çəkilmişdi. Lakin general-mayor D.Davıdov yürüşü davam etdirə bilmədi. Tezliklə, o, baş komandan A.P.Yermolovdan geri qayıtmaq əmri aldı. Rus qoşunu sentyabrın 23-də Gümrüyə, 29-da isə oradan Cəlaloğlu qalasına qayıtdı. Rus qoşunlarının bu yürüşü sərhəddə yerləşən kəndlərə baha başa gəlmişdi. Geri qayıdan rus qoşunu 8 kəndi qarət edərək tamamilə dağıtmışdı (114,381; 416,87; 151,687).

Qısa vaxt ərzində Pəmbək və Şuragölün İrəvan qoşunu tərəfindən azad edilməsi, rusların işğalı altında olan ərazilərə müdaxiləsi Rusiya hakim dairələrini ciddi təşvişə salmışdı. Digər tərəfdən, knyaz Menşikovun başçılığı ilə şah sarayına göndərilmiş nümayəndə heyətinin İrəvanda Hüseynqulu xan tərəfindən tutulub saxlanması Rusiya hakim dairələrini qəzəbləndirmişdi. Bu nümayəndə heyəti Rusiya ilə Qacar İran dövləti arasında mübahisəli sərhəd məsələlərini həll etmək üçün 1826-cı ilin aprelində Tehrana göndərilmişdi. Geri qayıdarkən knyaz Menşikov İrəvandan keçməli olmuşdu. Hüseynqulu xan knyazı və onun adamlarını altı həftəyə qədər İrəvanda tutub saxlamışdı. Səfirin İrəvanda tutulub saxlanılması haqqında müxtəlif səbəblər göstərilirdi. Lakin bu səbəblər arasında ən inandırıcısı, Hüseynqulu xanın İrəvan qoşunları tərəfindən tutulmuş ərazilərin səfir tərəfindən tanınmasına nail olmaq istəyi idi (304,26-27). Səfarətliyin İrəvanda saxlanılması Rusiya hökumətinin ciddi narazılığına səbəb olmuşdu. Səfirin azad edilməsi üçün ingilis nümayəndələri, şahzadə Abbas Mirzə və Allahyar xan da Hüseyinqulu xana müraciət etmişdi. Məhz onların işə müdaxiləsi nəticəsində Rusiya nümayəndə heyəti azad edilmişdi (304,26-28).

Hüseynqulu xanın rus qoşununa qarşı mübarizədə müvəffəqiyyətli addımlarını görən çar I Nikolay İrəvan xanlığını işğal etmək üçün 1826-cı il avqustun 1-də A.P.Yermolova xüsusi fərman göndərdi. O yazırdı ki, «tezliklə sizdən sərdar yoxdur və İrəvan əyalətinin (xanlığı-E.T.) rus qoşunu tərəfindən tutulması xəbərini gözləyirəm» (110,356; 151,642-643). Lakin baş komandan çarın bu fərmanını icra edə bilmədi. Bunun bir neçə səbəbi var idi. Əvvəla, hərbi kompaniya başlanandan yerli əhalinin köməy ilə şah qoşunları rusları Şimali Azərbaycan xanlıqlarından müvəqqəti sıxışdırıb çıxara bilmişdi. Baş komandan bu xanlıqları geri qaytarmadan İrəvana hücum etmək niyyətində deyildi. O, şah qoşununu qəti zərbə vurmaqla məhv etmək istəyirdi. Mənbənin verdiyi məlumata görə, «Yermolov Abbas Mirzənin əsas qüvvələri ilə qəti döyüşə girməyərək, vəziyyətə uyğun hərəkət etmək niyyətində idi. O, şahzadənin diqqətini Şuşadan yayındıraraq onu ölkənin içərilərinə çəkməyə cəhd edirdi və əlavə kömək gəldikdən sonra düşmənə qəti zərbə vurmaq istəyirdi» (173,25). Digər tərəfdən, A.P.Yermolov Hüseynqulu xanı özünə ciddi rəqib sayırdı. O yaxşı bilirdi ki, bacarıqlı sərkərdə olan İrəvan xanı İrəvan və Sərdarabad kimi güclü, möhkəmləndirilmiş qalalara malikdir. Onda olan məlumata görə, xan və onun adamları hər iki qalanı güclü qarnizonla, ərzaqla təmin edərək uzunmüddətli mühasirəyə hazırlaşmışdı. Vəziyyəti real qiymətləndirən baş komandan başa düşürdü ki, İrəvan xanlığını işğal etmək üçün sursat və ərzaqla təmin olunmuş güclü qoşun lazımdır. Buna görə də, A.P.Yermolov İrəvan xanlığına hücumu 1827-ci ilin yazına kimi təxirə salmağı qərara almışdı (113,379).

Müharibənin ilk aylarında ağır məğlubiyyətə uğrayan rus qoşunu çox keçmədi ki, bölgədə hərbi üstünlüyü ələ ala bildi. 1827-ci ilin əvvəllərində Şimali Azərbaycan xanlıqları yenidən rus qoşununun əlinə keçdi. Lakin baş komandan A.P.Yermolov bu qələbələri davam etdirə bilmədi. Çarın fərmanı ilə o, vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. Hadisələrin canlı şahidi olan hərbiçinin yazdığına görə, «Yermolov yüksək rütbəli əyanlarla münasibətdə güzəştə getmirdi və kobud idi. Öz inamını onlara sərt yazır və deyirdi, tez-tez çar sarayı baxışları ilə fikir ayrılığı olurdu (173,8). Çarın göstərişlərini ləng yerinə yetirməsi, hərbi əməliyyatlar üçün mərkəzdə tərtib olunmuş layihələri qəbul etməməsi, general-adyutant Paskeviç və baş qərargah rəisi general-adyutant Dibiç kimi sərkərdələrlə yola getməməsi onun baş komandan fəaliyyətinə son qoydu (304,274-281).