Elektronika va asbobsozlik

O‘tkazgichlar — tarkibida erkin elektronlar soni juda ko‘p bo‘lishi sababli elektr o‘tkazuvchanligi katta bo‘lgan metall materiallar.
Yarim o‘tkazgichlar – o‘tkazgichlarga nisbatan erkin elektronlari ancha kamligi sababli elektr o‘tkazuvchanligi kichikroq materiallar. Yarim o‘tkazgichlarning elektr o‘tkazuvchanligi isitilganda, yoritilganda, elektr maydon kuchlanganligi ortganda va boshqa hollarda keskin ortadi. Dielektriklar – erkin zaryadli zarrachalari (elektronlar va ionlar) juda kamligi uchun elektr o‘tkazuvchanligi nihoyatda kichik materiallar. Dielektriklardagi zaryadli zarralar soni ularga yuqori kuchlanish (oshirilgan kuchlanish) qo‘yilgandagina ortadi. Dielektriklar gaz holdagi, suyuq (moylar) va qattiq dielektriklarga farqlanadi. Dielektriklar aksariyat hollarda REA da o‘tkazgich elementlari orasida, shuningdek, yarim o‘tkazgich elementlari va yerga ulanadigan metall qismlar orasida izolyatsiya sifatida ishlatiladi. Dielektriklarning bu guruhi passiv dielektriklar deb ataladi. Yana aktiv dielektriklar guruhi ham mavjudki, ularning xossalari o‘ziga qo‘yilgan elektr kuchlanish, temperatura, bosim va boshqalarga kuchli bog‘liq bo‘ladi.
Magnit materiallar tashqi magnit maydon ta’sirida magnitlanish xususiyatiga, ya’ni tuzilishi jihatidan magnit xossalarga ega bo‘luvchi materiallardir. Magnit materiallar magnit energiyani to‘play oladi. Magnit materiallarga ba’zi metallar, ularning qotishmalari, shuningdek, metall material hisoblanmaydigan ferritlar kiradi.
Elektrotexnika materiallar konstruksion (yog‘och, po‘lat) va yordamchi materiallar (qalay, yelim)dan farqli ravishda elektroapparatlar va elektron qurilmalarda elektromagnit maydonlar ta’sirida ishlab, faqat o‘ziga xos funksiyalarni bajarishi kerak. Ba’zi elektrotexnika materiallar, masalan, dielektriklar bir vaqtda ham o‘zgaruvchan, ham o‘zgarmas toklarning yuqori elektr kuchlanishi ostida turishi mumkin. Bu esa materialning maxsus zo‘riqqan holatda turishiga sabab bo‘ladi. Agar dielektrikka qo‘yilgan elektr kuchlanish uning elektr mustahkamlik chegarasidan ortib ketsa, dielektrik buziladi (teshiladi). Ba’zan dielektriklardan birining ishdan chiqishi radiokomponent (kondensator, transformator) ning va hatto, butun elektroapparatning ishdan chiqishiga sabab bo‘ladi.
Ma’lumki, yuqori chastota ta’sirida ko‘p materiallarda energiya isrofining ortishi yuzaga keladi. Bu energiya materialdan issiqlik tarzida ajralib chiqib, uning qizishiga sabab bo‘ladi. Material noto‘g‘ri tanlangan bo‘lsa, yuqori chastotali toklar tufayli ro‘y beradigan qizish jarayoni shunchalik jadal bo‘ladiki, natijada radioelektron apparaturaning elektr xarakteristikalari keskin pasayib ketishi yoki hatto uning ayrim uzellari ishdan chiqishi mumkin. Elektronikaning hamma sohalaridagi rivojlanish yaratilayotgan elektrotexnika materiallar texnologiyasini yaxshilash va yangilarini ishlab chiqish bilan bog‘liqdir. Misol sifatida bir juft o‘tkazgich orqali radio aloqa signallarini uzatish mumkin bo‘lgan shart-sharoitlarni ko‘rib chiqamiz. Bu holda uzatuvchi kanalning o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, mazkur kanal o‘tkazgichlari bir-biridan va kabelning yerga ulanuvchi qobig‘idan yaxshi izolyatsiyalangan bo‘lishi kerak. Nihoyat, uzatuvchi qurilma berayotgan signallar modulyatsiyasining shakli saqlanishi kerak. Bu degan so‘z, uzatuvchi kanal izolyatsiyasining elektr xossalari butun uzunlik bo‘yicha keng chastotalar diapazonida barqaror bo‘lishi, temperatura va namlik o‘zgarishi bilan o‘zgarmasligi lozim. Bunday murakkab talablarga yuqori chastotali dielektriklargina javob berishi mumkin. Ilgari ishlatilgan metall magnit materiallar (po‘lat, permalloy) yuqori chastotalarda o‘z magnit xossalarini yo‘qotar edi. Bundan tashqari, bu materiallarda energiya isrofi ortib ketadi va u normal ish rejimidan chiqishga olib keladi. yuqori chastotali magnit maydonda ishlaydigan o‘zaklar (yuqori chastotali drossellar, impulsli transformatorlar) uchun chastotalarning keng diapazonida magnit xossalarini saqlay oladigan va energiyani kam isrof qiladigan tamoman yangi magnit materiallar yaratish zarurati tug‘ildi. Bunday materiallar ferritlar (kuydirilgan metall oksidlari) ekanligi aniqlandi.
Ayniqsa elektrotexnika materiallarning elektroapparatlarni mikro-miniatyuralashdagi roli kattadir. Uning maqsadi radiodetallarni zich joylashtirish bilan kichik o‘lchamli elektroapparatlar yaratishdan iborat. Buni zamonaviy elektrotexnika materiallar, o‘tkazgichlar, yarim o‘tkazgichlar va magnetiklar yordamidagina amalga oshirish mumkin. Masalan, mikrominiatyuralashni amalga oshirish, ya’ni yupqa pardali integral mikrosxemalarni tayyorlash uchun 14-tozalik sinfi bilan silliqlangan mikrokristall strukturali izolyatsiyalovchi asos (taglik) talab qilinadi. Faqat shundagina asos sirtida mikrosxema, ya’ni 1 mkm dan qalin bo‘lmagan o‘tkazgichli, yarim o‘tkazgichli va dielektrikli qatlamlar hosil qilish mumkin bo‘ladi. Integral mikrosxemalar uchun mo‘ljallangan hamma materiallar kimyoviy jihatdan o‘ta sof va xossalari barqaror bo‘lishi kerak. Muayyan bir maqsad uchun materialning elektr, mexanik, issiqlik va fizik-kimyoviy xossalari to‘plamini aniq mos keltirib tanlash murakkab masaladir. Bu xossalar materialning xarakteristikalari yoki parametrlari deb ataluvchi kattaliklar orqali ifodalanadi. Masalan, elektrotexnika materiallarning mexanik xossalari mustahkamlik xarakteristikalari (egilishdagi buzuvchi kuchlanish va boshqalar) orqali aniqlanadi. Ularning son qiymatlari muayyan radiomaterialning mexanik xossalarini baholash va berilgan radiodetal yoki REA uzelini ishlab chiqarish uchun kerakli radiomaterialni to‘g‘ri tanlashga imkon beradi. Materiallarning elektr xossalari ularning elektr xarakteristikalari orqali aniqlanadi. Elektr va magnit xarakteristikalari bo‘yicha aniqlanadigan asosiy xossalariga ko‘ra elektrotexnika materiallarni to‘rt asosiy guruhga ajratish mumkin: o‘tkazgichlar, yarim o‘tkazgichlar, dielektriklar, magnit materiallar.
O‘tkazgichlar — tarkibida erkin elektronlar soni juda ko‘p bo‘lishi sababli elektr o‘tkazuvchanligi katta bo‘lgan metall materiallar.
Yarim o‘tkazgichlar – o‘tkazgichlarga nisbatan erkin elektronlari ancha kamligi sababli elektr o‘tkazuvchanligi kichikroq materiallar. Yarim o‘tkazgichlarning elektr o‘tkazuvchanligi isitilganda, yoritilganda, elektr maydon kuchlanganligi ortganda va boshqa hollarda keskin ortadi. Dielektriklar – erkin zaryadli zarrachalari (elektronlar va ionlar) juda kamligi uchun elektr o‘tkazuvchanligi nihoyatda kichik materiallar. Dielektriklardagi zaryadli zarralar soni ularga yuqori kuchlanish (oshirilgan kuchlanish) qo‘yilgandagina ortadi. Dielektriklar gaz holdagi, suyuq (moylar) va qattiq dielektriklarga farqlanadi. Dielektriklar aksariyat hollarda REA da o‘tkazgich elementlari orasida, shuningdek, yarim o‘tkazgich elementlari va yerga ulanadigan metall qismlar orasida izolyatsiya sifatida ishlatiladi. Dielektriklarning bu guruhi passiv dielektriklar deb ataladi. Yana aktiv dielektriklar guruhi ham mavjudki, ularning xossalari o‘ziga qo‘yilgan elektr kuchlanish, temperatura, bosim va boshqalarga kuchli bog‘liq bo‘ladi.
Magnit materiallar tashqi magnit maydon ta’sirida magnitlanish xususiyatiga, ya’ni tuzilishi jihatidan magnit xossalarga ega bo‘luvchi materiallardir. Magnit materiallar magnit energiyani to‘play oladi. Magnit materiallarga ba’zi metallar, ularning qotishmalari, shuningdek, metall material hisoblanmaydigan ferritlar kiradi.

Adabiyotlar:

1)K.P.Bogorodiskiy, V.V.Pasinkov, “Elektrotexnicheskiy materiali”1985g

2)I.Xolikulov,M.M.Nishonova”Elektron texnika materiallari“ Toshkent sharq 2006y
3)N.V.Nikulin, V.A.Nazarov ”Radiomateriallar va komponentlar “ Toshkent