Elektronika va asbobsozlik

III. GLOSSARIY .............................................................................................


IV. ILOVALAR ................................................................................................
4.1. Fanning namunaviy dasturi ..................................................................
4.2.Fanning ishchi dasturi………………………………………………………
4.3.Fan bo'yicha testlar…………………………………………………………
4.4. Baxolash mezonlari…………………………………………………………
4.5. Tarqatma materiallar………………………………………………………

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI


OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
FARFONA POLITEXNIKA INSTITUTI


«ENERGETIKA FAKULTETI»

“Elektronika va asbobsozlik” kafedrasi

Elektron texnika materiallari va elementlari
fanidan
ma’ruzalar matni
1-qism


Farg‘ona – 2020
Ushbu «Elektron texnika materiallari va elementlari» fanidan tayyorlangan ma’ruzalar matni 5310800 “Elektronika va asbobsozlik ” yo‘nalishida ta’lim olayotgan talabalar uchun mo‘ljallangan. Matnlarda ushbu soxalarga tegishli eng zarur va yangi ma’lumotlar keltirilgan.

Ko‘rib chiqilgan:

«Elektronika va asbobsozlik» kafedrasi

Bayon №_____ «____»_______ 2020
Energetika fakulteti uslubiy kengashida
Bayon №______ «_____» ________2020

Tuzuvchi: katta o‘qituvchi Nishonova M.

Taqrizchi: t.f.n., dos. Axunov Q

1. 
   MA’RUZA.
   

Mavzu: Kirish. Elektron texnika materiallari va elementlari fanining tasnifi.


Reja:
1. Elektron texnika materiallari va elementlari fanining tasnifi.


2. Elektron texnika materiallari va elementlari fanining elektronikadagi roli

Tayanch so‘zlar va iboralar:

Elektr izolyatsiya, yarim o‘tkazgich, elektr o‘tkazgich, o‘ta o‘tkazgich, energiya isrofi, kanal o‘tkazgichlar, kam isrof, passiv dielektriklar, Magnit materiallar.
Biror elektrotexnika materialining xossalariga to‘liq baho berish uchun uning mexanikaviy, elektr, issiqlik va fizik-kimyoviy xarakteristikalarini bilish kerak. Magnitli materiallarda magnit yelektrotexnika materiallari o‘z ichiga fizika, ximiya va matematika kabi fanlar asosida shakllangan keng qamrovli alohida fan bo‘lib, zamonaviy elektrotexnika va elektronika sohasida qo‘llanilayotgan barcha materiallarning xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Elektrotexnika materiallari, bular elektrmashinalar, apparatlar, asboblar va elektr jihozlar xamda elektrqurilmalarning boshqa elementlari tayyorlanadigan maxsus materiallardir. Elektrotexnika materiallari turli-tuman. Ularni bir nechta katta guruhlarga ajratishga mumkin: elektr o‘tkazgichlar, elektr izolyatsion materiallar (dielektriklar), yarim o‘tkazgichlar, magnit materiallar.
Ma’lumki, elektr mashinalar, apparat va qurilmalarning ishonchli ishlashi tegishli elektrotexnika materiallarining sifatiga va to‘g‘ri tanlanishiga bog‘liq.
Elektr izolyatsion, magnitli va boshqa elektrotexnika materiallari ratsional tanlanganda o‘lchamlari va massasi kichik, ishonchli ishlaydigan elektr uskunalar yaratish mumkin. Lekin, buning uchun elektrotexnika materiallarining xossalarini va ularning elektr kuchlanishi, temperatrua hamda boshqa faktorlar ta’sirida xarakteristikalarini xam bilish zarur, ular bu materiallarning magnitli xossalarini baholashga imkon beradi. Bundan tashqari texnika va texnologiyaning rivojlana borishi ushbu tasniflanishdan tashqarida bo‘lgan boshqa materiallarning paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. Masalan, o‘z xususiyatlari bilan bu to‘rtlikka kira olmaydigan o‘ta o‘tkazgichlar fanning eng yangi yutuqlari asosida jadal rivojlanib kelayotgan nanomateriallar bular qatoriga kiradi.
Elektrotexnika materiallar konstruksion (yog‘och, po‘lat) va yordamchi materiallar (qalay, yelim)dan farqli ravishda elektroapparatlar va elektron qurilmalarda elektromagnit maydonlar ta’sirida ishlab, faqat o‘ziga xos funksiyalarni bajarishi kerak. Ba’zi elektrotexnika materiallar, masalan, dielektriklar bir vaqtda ham o‘zgaruvchan, ham o‘zgarmas toklarning yuqori elektr kuchlanishi ostida turishi mumkin. Bu esa materialning maxsus zo‘riqqan holatda turishiga sabab bo‘ladi. Agar dielektrikka qo‘yilgan elektr kuchlanish uning elektr mustahkamlik chegarasidan ortib ketsa, dielektrik buziladi (teshiladi). Ba’zan dielektriklardan birinint ishdan chiqishi radiokomponent (kondensator, transformator) ning va hatto, butun elektroapparatning ishdan chiqishiga sabab bo‘ladi.
Ma’lumki, yuqori chastota ta’sirida ko‘p materiallarda energiya isrofining ortishi yuzaga keladi. Bu energiya materialdan issiqlik tarzida ajralib chiqib, uning qizishiga sabab bo‘ladi. Material noto‘g‘ri tanlangan bo‘lsa, yuqori chastotali toklar tufayli ro‘y beradigan qizish jarayoni shunchalik jadal bo‘ladiki, natijada radioelektron apparaturaning elektr xarakteristikalari keskin pasayib ketishi yoki hatto uning ayrim uzellari ishdan chiqishi mumkin. Elektronikaning hamma sohalaridagi rivojlanish yaratilayotgan elektrotexnika materiallar texnologiyasini yaxshilash va yangilarini ishlab chiqish bilan bog‘liqdir. Misol sifatida bir juft o‘tkazgich orqali radio aloqa signallarini uzatish mumkin bo‘lgan shart-sharoitlarni ko‘rib chiqamiz. Bu holda uzatuvchi kanalning o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, mazkur kanal o‘tkazgichlari bir-biridan va kabelning yerga ulanuvchi qobig‘idan yaxshi izolyatsiyalangan bo‘lishi kerak. Nihoyat, uzatuvchi qurilma berayotgan signallar modulyatsiyasining shakli saqlanishi kerak. Bu degan so‘z, uzatuvchi kanal izolyatsiyasining elektr xossalari butun uzunlik bo‘yicha keng chastotalar diapazonida barqaror bo‘lishi, temperatura va namlik o‘zgarishi bilan o‘zgarmasligi lozim. Bunday murakkab talablarga yuqori chastotali dielektriklargina javob berishi mumkin. Ilgari ishlatilgan metall magnit materiallar (po‘lat, permalloy) yuqori chastotalarda o‘z magnit xossalarini yo‘qotar edi. Bundan tashqari, bu materiallarda energiya isrofi ortib ketadi va u normal ish rejimidan chiqishga olib keladi. yuqori chastotali magnit maydonda ishlaydigan o‘zaklar (yuqori chastotali drossellar, impulsli transformatorlar) uchun chastotalarning keng diapazonida magnit xossalarini saqlay oladigan va energiyani kam isrof qiladigan tamoman yangi magnit materiallar yaratish zarurati tug‘ildi. Bunday materiallar ferritlar (kuydirilgan metall oksidlari) ekanligi aniqlandi.
Ayniqsa elektrotexnika materiallarning elektroapparatlarni mikro-miniatyuralashdagi ro‘li kattadir. Uning maqsadi radiodetallarni zich joylashtirish bilan kichik o‘lchamli elektroapparatlar yaratishdan iborat. Buni zamonaviy elektrotexnika materiallar, o‘tkazgichlar, yarim o‘tkazgichlar va magnetiklar yordamidagina amalga oshirish mumkin. Masalan, mikrominiatyuralashni amalga oshirish, ya’ni yupqa pardali integral mikrosxemalarni tayyorlash uchun 14-tozalik sinfi bilan silliqlangan mikrokristall strukturali izolyatsiyalovchi asos (taglik) talab qilinadi. Faqat shundagina asos sirtida mikrosxema, ya’ni 1 mkm dan qalin bo‘lmagan o‘tkazgichli, yarim o‘tkazgichli va dielektrikli qatlamlar hosil qilish mumkin bo‘ladi. Integral mikrosxemalar uchun mo‘ljallangan hamma materiallar kimyoviy jihatdan o‘ta sof va xossalari barqaror bo‘lishi kerak. Muayyan bir maqsad uchun materialning elektr, mexanik, issiqlik va fizik-kimyoviy xossalari to‘plamini aniq mos keltirib tanlash murakkab masaladir. Bu xossalar materialning xarakteristikalari yoki parametrlari deb ataluvchi kattaliklar orqali ifodalanadi. Masalan, elektrotexnika materiallarning mexanik xossalari mustahkamlik xarakteristikalari (egilishdagi buzuvchi kuchlanish va boshqalar) orqali aniqlanadi. Ularning son qiymatlari muayyan radiomaterialning mexanik xossalarini baholash va berilgan radiodetal yoki REA uzelini ishlab chiqarish uchun kerakli radiomaterialni to‘g‘ri tanlashga imkon beradi. Materiallarning elektr xossalari ularning elektr xarakteristikalari orqali aniqlanadi. Elektr va magnit xarakteristikalari bo‘yicha aniqlanadigan asosiy xossalariga ko‘ra elektrotexnika materiallarni to‘rt asosiy guruhga ajratish mumkin: o‘tkazgichlar, yarim o‘tkazgichlar, dielektriklar, magnit materiallar.