Elektrotehnika va elektronika

Radioto‘lqinli sath o‘lchagich.
Radioto‘lqinli sath o‘lchagichlarning ikkita guruhi mavjud.
Birinchi 
guruhning ishlashi oraliqda tushuvchi to‘lqin bilan va ikkita muhitlar “havo – muhitlar” bo‘linish 
chegarasida akslangan to‘lqin orasidagi vaqtli siljishni o‘lchash, ikkinchisiniki –to‘liq rezonansda xususiy 
chastotali tebranishlarining to‘latuvchi suyuqlikning miqdori va xossalari orasidagi bog‘lanish tamoyiliga 
asoslangan.
Sathning radioto‘lqinli datchiklari birinchi guruhi strukturali sxemasi, radiolokatsiali deb 

---

118 
nomlanadigan, (9.4-rasm.,b) rasmda keltirilgan.
To‘lqin uzatkich(volnovod) 1 ga bir uchi bilan sathi 
o‘lchanayotgan muhitga botirilgan(cho‘ktirilgan),
radioto‘lqinli nurlanishlar G generatordan uzatiladi
. 
Muhitlar bo‘linish chegarasiga tushuvchi va akslangan to‘lqinlarning o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida,
to‘lqin 
uzatkich(volnovod)da cheklangan uzunlikdagi turg‘un to‘lqinlarni hosil qiladi, ularning bir qism energiyasi 
2 fazali detektorga kelib tushadi.
EU o‘lchagich kuchaytirgichida kuchaytirilgandan so‘ng impuls 
ko‘rsatuvchi yoki yozuvchi asbobga kelib tushadi.
Sathning og‘ishida turg‘un to‘lqinlarning holati 
to‘lqinlarga nisbatan o‘zgaradi va to‘lqin uzatkich(volnovod)ga kiritilgan fiderlarida, sathning 
o‘zgarishiga mos keluvchi, potentsiallar farqi paydo bo‘ladi.
Ikkinchi guruh radioto‘lqinli sath o‘lchagich, radiointerferensiyali deb nomlanuvchi, o‘lchanayotgan 
sirtdan akslangan, o‘tayuqori chastotali radiosignalning fazasini o‘lchashga asoslangan. 
Radiointerferensiyali sath o‘lchagichning strukturali(tarkibli) sxemasi rasmda keltirilgan(9.4-rasm,v). 
Bunda suyuqlik bilan to‘latilgan idishdagi elektromagnitli to‘lqinlarning tebranishlarning rezonansli 
chastotasining o‘zgarishidan foydalaniladi, ya’ni idishning o‘zi ichi bo‘sh rezonator bo‘ladi. Idishning ichki, 
sath o‘lchanadigan, bo‘shlig‘i, maxsus antenna 1 orqali o‘lchagichli jihozga ulanadi, metalli sterjen yoki 
ochiq(berkilmagan) shoxobcha ko‘rinishda tayyorlanadi va sinusoidal tebranishlar 2 generatorining 
beruvchi konturi rolini bajaradi.
Indikatorli qism o‘zining chiqishida o‘lchagich asbob o‘rnatilgan 
supergeterodinli avtomatik rostlanadigan EU iste’molchi-kuchaytirgichdan iborat bo‘ladi. Sath 
o‘zgarganida sxemaning balansi buziladi va muvofiqlashmaganlik signali paydo bo ‘ladi, uning faza va 
amplitudasi sathning o‘zgarish kattaliklariga bog‘liq.
Juda(o‘ta) agressiv muhitlarda ishlash uchun 
mo‘ljallangan va 100
o
C gacha va undan yuqori temperaturalarda, 8 m gacha sathning o‘lchashini 
ta’minlaydigan, o‘lchashning ruxsat etilgan asosiy xatoligi ±2,5% bo‘lgan radioto‘lqinli kuzatuvchi sath 
o‘lchagichlar(RSU-60 rusumli) ishlab chiqiladi. 
Akustik
, shu jumladan ultratovushli, sath o‘lchagich hozirgi vaqtda chekli tarqalishga ega(keng 
tarqalmagan) yuqori aniqligi evaziga, boshqa sanoat asboblarida erishib bo‘lmaydigan.
Ultratovushli sath 
o‘lchagichning ishlashi(ta’siri) (9.4-rasm.,g) ultratovushli impulsni idishning tubidan(yoki yuqorigi 
qopqoqchasidan) sathning yuzasigacha va aksincha o‘tish vaqtini o‘lchashga asoslangan.
Havoli va 
o‘lchanayotgan muhitlar chegarasi yuzasidan ultratovushli impulning akslanishi ular akustik 
qarshiliklarining kattaliklari kesin farqlanishi oqibatida yuz beradi.
Rasmda tasvirlangan(9.4-rasm.,g) 
sxemaning ishlashi quyidagicha bo‘ladi: ultratovushli o‘lchagich impuls ultratovushli tebranishlar 

---

119 
generatori GUZ orqali 1 nurlatkich sig‘imiga uzatiladi, bu joyda sathni o‘lchash amalga oshiriladi. Elastik 
tebranishlar, o‘lchanayotgan muhitda tarqalayotib, muhitlarning bo‘linish chegarasigachi etib keladi va 
undan akslanadi.
Akslangan to‘lqin teskari yo‘nalishda muhitga o‘tadi, 2 ultratovushli tebranishlar 
iste’molchisiga kelib tushadi, bundan elektrli impuls EU elektronli kuchaytirgichga uzatiladi, vaqt 
intervallari 
Δ
t ni hisoblash jihozi va so‘ngra, o‘lchagich jihozga o‘tadi.
Demak, muhitlarning bo‘linish
sathini aniqlashda o‘lchagich bo‘yicha impulsni jo‘natish momentidan ultratovushli tebranishlar teskari 
impulsini qabul qilgancha ketgan vaqtni o‘lchaydi.
Ba’zida ultratovushli tebranishlarning nurlatgichi va iste’molchisi aynan bir jihozning o‘zi bo‘ladi, 
o‘lchash davrining boshida nurlatgich bo‘lib ishlashi, so‘ngra, impuls uzatilganidan (jo‘natilganidan so‘ng), 
iste’molchi sifatida qayta ulanib ishga tushadi. Nurlatgich sifatida titanat bariy, pezokvarsli, 
magnitostriksion va boshqa elementlar qo‘llaniladi. Ultratovushli sath o‘lchagichlarning sath o‘lchashlari
0-1; 0-2; 0-3 m li diapazonga ega, nazorat qilinadigan muhit temperaturasi 10- 50
o
C, texnologik asbobdagi
bosim 4 MPa gacha, aniqlik sinfi 2,5. Akustik sath o‘lchagich to‘kiluvchan(donador) muhitlar tamoyili 
bo‘yicha ishlaydi va akustik jihozi suyuq muhitlarning sath o‘lchagichiga o‘xshaydi. To‘kiluvchan(donador) 
muhitlarning akustik sath o‘lchagichi GSP nomenklaturali asboblarga mansub va unifitsirlangan tokli
signalga ega. Ular yagona(bir) nuqtali va ko‘pnuqtali(30 ta gacha) bo‘ladi. Sath o‘lchagich portlashga 
xavfsiz qilib bajariladi, ya’ni diapazon o‘lchashlarning minimal oralig‘i(poyoni) 0 – 2,5 m, maksimali 0 – 30 
m, nazorat qilinayotgan muhit- 2 – 200 mm diametrli granula, aniqlik sinfi 1,0; 1,5.