Elektrotehnika va elektronika

 
 
 

---

111 
9.2. Mexanik sath o‘lchagichlari 
Mazkur guruh sath o‘lchagichlari va signalizatorlari(xabar bergichlari) o‘zlarining 
soddaligi(oddiyligi), ishonchliligi va narxining arzonligi uchun ishlab chiqarishda keng tarqalgan. Mexanik
asboblar guruhiga o‘lchanayotgan materialning sezgir elementga mexanik ta’sirdan foydalanib ishlaydigan 
jihozlar kiradi. Mexanikliga qalqovichlilar kiradi – eng keng tarqalganlari - membranali asboblar, 
shuningdek, lotoli aylanma va boshqalar. 
Qalqovuchli(buyokli) sath o‘lchagich. Qalqovuchli va buyokli sath o‘lchagichlarning (RM-51, UDU-10, 
DUJE-200M, UB-P va boshq. rusumli) ishlash tamoyili suyuqlikka botirilgan qalqovich (buyok)ning itarib
chiqaruvchi kuchlar ta’siridan foydalanishga asoslangan. 
Bu kabi sath o‘lchagichlarning sezgir elementi bo‘lib(9.1-rasm,a) suyuqlikka botirilgan qalqovich 
(buyok) 1 hisoblanadi.
9.1-rasm.Qalqovuchli(a) va kontaktli-mexanik satho‘lchagichlarning tamoyilli sxemasi. 
Sathni o‘zgartirib qalqovich (buyok), siljish o‘zatish tizimi 2 orqali o‘zgartiruvchi element va 
o‘lchagich asbob bilan qabul qilinadi. Qalqovich (buyok) kontryuk(aksilyuk) 3 bilan muvozanatlanadi. 
Qalqovich(buyok)ning siljishini signal(xabar)ga o‘zgartirish “kuch-bosim” va “kuch-tok” unifitsirlangan 
o‘zgartirgichi - axborot o‘lchagichi yordamida amalga oshiriladi. Buyokli (qalqovichli) vositalar
o‘lchashlarni sathning ishchi muhit harorati -40 dan to +400 
o
C gacha va ishchi muhit bosimi 16 MPa 
gacha, aniqlik sinflari1,0 va 1,5 bo‘ladi. 

---

112 
Sathning membranali signalizatori(xabar bergichi), rezina singdirilgan matodan tayyorlangan, 
markazida qattiq metalli disk mavjud, egiluvchan membranadan iborat. Materialga ta’sir etuvchi bosim 
kuchi egiluvchan membranani siljitadi. Bu siljish mikropereklyuchatelning elektrli kontaktlarini qayta uzib-
ulanishiga olib keladi. 
Keng poyonda – bir necha o‘nlab metrgacha o‘zgaradigan kontaktli – mexanik(lotovoy) sath 
o‘lchagich sathning to‘kiluvchan(donador) materiallarning sathini o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Lotovoy 
jihozlarda sath uzluksiz yoki davriy nazorat qilinadi, materialning sirtida joylashgan yuk(lota) yordamida. 
Sath o‘lchagichning asosiy qismi bo‘lib 1 elektromexanik lebyodka (9.1-rasm,b), 2 elektrotormozli, aylanishi 
elektr yuritkich bilan yurgiziladigan. 
Silindrsimon lebyodkaning barabaniga, o‘zida yuk (lot) 4 osilgan tros o‘raladi. Val bilan baraban 
orqali mexanik reduktor, 5 selsin-datchik, selsin-iste’molchi bilan elektrli ulangan 6 ikkilamchi asbob ham 
ulanadi. O‘zida yuk osilgan tros, yo‘naltiruvchi roliklar orqali o‘tadi, shuningdek, qurilmaning sezgir 
elementi bo‘lgan trosning 3 rolik-relesi orqali ham o‘tadi. Boshqarish o‘zida boshqarishning barcha 
to‘gmachalarini(releyli sxema, vaqt relesi, shuningdek, signalli(xabar beruvchi) armatura) joylashtirgan 7 
boshqarish bloki orqali amalga oshiriladi. Do nachala o‘lchash boshlanguniga qadar yuk bunkerda yuqorigi 
belgilangan holatda bo‘ladi. Zarurat bo‘lganida o‘lchash “Pusk” (“YOqish”) tugmachasini bir karrali bosish 
orqali bajariladi. So‘ngra to‘liq davr davomida o‘lchash avtomatik tarzda amalga oshiriladi.
O‘lchashda lebyodka ulanadi, yuk sathning materialigacha tushiriladi va uning ustida yotqiziladi. 
Trosning salqilanishi tros relesining ishga tushishini keltirib chiqaradi, u o‘z vaqtida elektr yuritkich 
zanjirini uzadi, va lebyodka to‘xtatiladi. Bir necha soniya vaqtni hayallatish orqali, kuzatuvchi tomonidan 
asbobning shkalasidagi sathning raqamlarni ko‘rib olish uchun zarur bo‘lgan, yuk ko‘tarish lebedkasi 
ulanadi. Dastlabki holatiga etishi bilan, tugash joyida o‘rnatiladigan 8 uzgich yordamida lebyodka 
to‘xtatiladi. So‘ngra yangi o‘lchash davri boshlanadi.