Elektrotexnika va elektronika asoslari

16-Mavzu boyicha o’quvchilarning bilimlarini tekshirish uchun na’munaviy savollari.
1.Elektr sxemalar qanday tuzilgan?
2.Elektr yuritmani qanday ishga tushirishni bilasiz?
3.Tashqi qarshilikni shuntlash nima?
4.Elektr yuritmalarning boshqarish qurilmalarini aytib bering?
5.Avtomat uzgich qanday qurilma?
6.Saqlagichlarning tuzilishi va ishlash prinsipini tushuntirib bering?
7.Kontaktor qanday qurilma?
8.Fotorelening ishlash prinsipini tushuntirib bering?
9.Magnitli ishga tushirgich qanday qurilma?
10.Uzgichlarning turlari,vazifasi qanday?
11.Nolli himoya nima?
12.Qanday himoya vositalarini bilasiz?

Mavzu: 16- Zamonаviy kоrxоnаlаrdаgi elektrik yuritmа. Elektrik yuritmаlаrning turlаri, elektrik yuritmаni dаstаgi, yurgizish yo'nаlishini o'zgаrtirish, to'xtаtish.
Reja:

1. 
   Boshqarish va axborot qurilmalari .
   
2. 
   Kuchli elektr о ‘zgartgich qurilmasi (K E O ‘Q) .
   

Boshqarish va axborot qurilmalari energiya oqimi W va mashinalaming ishchi organlari harakatlarini boshqarishning berilgan qonuniyatlar bo ‘yicha shakUantirish uchun m o‘ljallangan.
Avtomatlashtirilgan elektr yuritmam avtomatik oshqariluvchi elektromexanik tizimning (ABT) keng qo‘llaniladigan turi deb qarash mumkin.Avtomatlashtirilgan elektr yuritmaning fimksional sxemasi 1-rasmda ko‘rsatilgan. 
Bu sxema elektr yuritmaning ayrim elem entlari va ular orasidagi bog‘ anishlami kengroq o ‘rganish imkoniyatini beradi. Bu yerda ingichka chiziqlar bilan elektr energiyani uzatish kanallari, qo‘sh punktir chiziqlar bilan mexanik energiyani uzatish kanallari, punktir chiziqlar bilan 
esa, elektr yuritm a yoki bajaruvchi mexanizmning o ‘lchanayotgan koordinatlari to ‘g‘risida axborot uza­tish kanallari ko‘rsatilgan.
Energiya manbalari
(EM ) odatda, sanoat elektrtarmog‘i yoki maxsus akkumulyator batareyasi, indi­
vidual generator ko‘rinishidagi mustaqil manba bo‘lishimumkin. Bu hol asosan uchish ap p aratlari va kemalardagi «bort» tizim larid a q o ‘llaniladi.
Kuchli elektr о ‘zgartgich qurilmasi (K E O ‘Q) — rostlanm aydigan kuchlanish 
Ut, tok /t va chastota f t ni Ut dan (m asalan, tarm oqdan) olib dvigatelni 
ta ’minlaydigan U, / v a / ga ega b o ‘lgan elektr energiya Wd ga aylantirib beradi
A v v a lla ri K E O ‘Q s if a tid a e le k tr m a s h in a o ‘zgartgich qurilmalari ishlatilar edi. H ozirda asosan o ‘zgaruvchan tokni o ‘zgarmas tokka aylantirib beradigan kuchli yarim o ‘tkazgich o ‘zgartgichlar tiristorli boshqariluvchi to ‘g ‘rilagich (ВТ), tranzis- 
torli impuls o ‘zgartgichlar ham da o ‘zgaruvchan tok kuchlanishi shaklini o ‘zgartirib beradigan turli tranzistorli va tiristo rli in v erto rlar h am d a c h astota o ‘zgartgichlari 
q o ‘llaniladi.
Dvigatel qurilmasi (DQ) elektr energiyani W  rotorni (yakorni) chiziqli yoki aylanma harakatga keltiradigan mexanik energiyaga Wm aylantirib beradi. 
Mexanik energiya Wm oqimi mexanik uzatish qurilmasidan o4ib, xuddi shu ko'rinishdagi energiya W.m ga aylanadi, bu esa ish mashinasi orqali qabul qilinadi.
IM lardaW. energiya aylanm a harakatda koordinatlari Mio  qarshilik m om enti, a>jm burchak tezlik ham da ilgarilanm a harakatda esa koordinatlari Fio qarshilik kuchi va K o - chiziqli tezlikka ega b o ‘lgan ish organi (IO )ning m exanik ishiga 
aylantiriladi.
Tabiiyki, energiya oqim i Mt ni M. ga aylantirish elektr yuritm a elem entlarining sifati ham da energiya oqim ini boshqarish qonuniga ko ‘ra isroflar bilan amalga oshiriladi.
Boshqarish qurilmasi
(BQ) K EO ‘Q yoki DQ , yoki 0 ‘Qlarning ayrim, b a’zi hollarda esa bir vaqtning 
o ‘zida ikki, uch qurilma koordinatlarini boshqaradi. 
Boshqarish qurilm asi boshqarish qonunini berish qurilm asi BQ berilayotgan axborot va xabarchi o'zgartgichlardan kelayotgan axborotlarni taqqoslab, kerak b o ‘lgan k o ‘rinishda shakllantiradi. 
Xabarchi o ‘zgartgichlar elektr y u ritm aning turli koordinatlarini (m om entlar, kuchlar, burchak va chiziqli tezlik, tok, kuchlanish va h.k.) o ‘lchashga m o‘ljallangan axborot — o ‘lchov qurilm alari ko ‘rinishida b o ‘lib, ular bu koordinatalarni bir turdagi 
(m asalan, kuchlanish) elektr signallariga aylantiradi.
Elektr yuritmalarning asosiy turlari va ularning 
vazifalari.
B archa elektr yuritm alarni funksional vazifalari, energiyaning b o ‘linishi, ish mashinasi chiqish o ‘qining harakat shakli, iste’m ol qilayotgan tok turi, o ‘zgartgich, dvigatel, uzatish va boshqarsh q u rilm ala rin in g o ‘ziga xos x u su siy atlari va boshqa holatlari b o ‘yicha bir nechta turlarga b o ‘lish m umkin.
Funksional vazifalari bo'yicha elektr yuritmalar bosh va. yordam chi elektr yuritmalarga b o iin a d i. Bosh elektr yuritma jarayonning asosiy operatsiyasini yoki ish mashinasining ijrochi organini harakatga keltiradi. Yordamchi elektr yuritma esa, mashi- 
naning yordamchi organlarining harakatini ta ’minlaydi.